MahirəNərimanqızı
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 36 36 mübarizəyə qaldırmaq üçün onu əvvəlcə öz nəzərində qaldırmaq, yüksəltmək lazımdır. Ə.Hüseynzadə tərəfindən «türkləşmək, islamlaşmaq və avropalaşmaq» şəklində formulə edilib, bir prinsip halına gətirilən və «Müsavat»ın başlıca şüarını, milli Azərbaycan bayrağının əsasını təşkil edən bu ideya özündən əvvəlki millətçiliyin bir ifadəsi idi. Əhməd bəy Ağaoğlu da milli dövlətçilik ideyalarını yaranmasında və formalaşmasında mühüm yerə malikdir. Avropada, Parisdə təhsil almış Əhməd bəy islamçılığın və türkçülüyün inkişafında müstəsna xidmətlər göstərmişdir. O, "Həyat", "Kaspi" və b. qəzetlərdə xalqın milli şüurunun oyanması, milli özünüdərk istiqamətlərində məqalələr yazır və ilk islami ehkamlara əməl olunmasını vacib sayır. Mütəfəkir islamla türkçülüyün bir-birini tamamlaması ideyasını irəli sürməklə, milli dövlətçilik ideyasında milli bir xətt götürmüşdür. Ə.Ağaoğlu da Ə.Hüseynzadə tərəfindən formulə edən islamlaşmaq, müasirləşmək və türkləşmək ideyasını qəbul edirdi. İslamçılığın və türkçülüyün Azərbaycanda geniş yayılması və özünə yer tapmasının nəticəsi olaraq ölkənin ictimai-siyasi həyatında ciddi yeniliklər baş vermişdi. Buna nümunə kimi, 1911-12-ci illərdə əsası qoyulan "Müsavat" Partiyasını göstərmək olar. «Müsəlman Demokratik Partiyası-Müsavat» gizli bir təşkilat olaraq qurulmuşdu. Partiyanın ilk proqramının «Ciddi xəbərdarlıq» başlığında yazılmışdı: ««Müsavat» Partiyasının Bakı şöbəsi öz üzvlərini rus hökumətinin və onun agentlərinin özünə hökumətin diqqətini çəkməmək üçün açıq tənqiddən çəkindirir, çünki tənqid edənlər və onun həmfikirləri bundan ziyan çəkirlər» (85, s.40). «Müsavat»ın proqramında öncə türkçülükdən daha çox www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 37 islam dini və sosial-demokrat məfkurəsi üstünlük təşkil edirdi. ««Müsavat»ın ilk proqramı islami xarakter daşımış, partiyanın sonrakı fəaliyyəti dövründə işlənib hazırlanmış, dolğunlaşmış, Azərbaycanın istiqlalı və müstəqilliyinə xidmətə yönəldilmişdir» (86, s.29). «Müsavat»ın proqramı ilk dönəmlərdə əsasən, islam, müəyyən qədər də sosial-demokrat, türkçülük ideyaları əsasında tərtib edilmişdi. Milli partiyalarımızda sosial-demokrat xəttinin bir müddət əsas yer tutması isə təsadüfi deyildi. Ötən əsrdə Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında mühüm rol oynayan sosial-demokrat və yaxud sosializm ideologyiası birmənalı şəkildə mənfi deyil, müsbət çalarları ilə qeyd edilməlidir. Fəhlə və kəndli sinfinin müdafiəçisi kimi çıxış edən, ictimai bərabərliyi irəli sürən sosial-demokrat ideyası, XIX əsrin sonlarında bütün çar Rusiyasında olduğu kimi, Azərbaycanda da geniş yayılmışdır. Sosial-demokrat ideologiyasına daha çox bağlı olan Azərbaycanın görkəmli dövlət xadimi, mütəfəkkir Nəriman Nərimanov (1870-1925) bu prinsiplər çərçivəsində Azərbaycanın azad, ədalətli sosialist dövləti olacağına inanmışdı. Ona da inanmışdı ki, bolşeviklərlə bir yerdə, sosializm uğrunda mübarizə aparmaqla buna nail olmaq olar. N.Nərimanovun rus bolşevkilərinə olan inamı, Leninlə dostluq əlaqələri və başqa məsələlər, hazırda bəzi tədqiqatçılarda ona qarşı mənfi fikirlərin yaranmasına rəvac verməkdədir. Ş.Qurbanov «Nəriman Nərimanov dünyası» kitabında yazır: «İndi bəzi alimlər və təsadüfi jurnalistlər nahaq yerə onu tənqid atəşinə tuturlar, yeri gəldi-gəlmədi tənqid etmədən keçinmirlər» (35, s.14). Şübhəsiz ki, N.Nərimanov da Rəsulzadə və başqaları kimi, Azərbaycanı müstəqil görmək istəmiş, ancaq bunun, sosialist www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü 38 38 prinsiplər əsasında baş verəcəyini qəbul etmişdi. Bu, Azərbaycanın müstəqil dövlətçiliyi və istiqlalı məsələsində, sosial-demokrat əqidəli N.Nərimanovla Rəsulzadə və başqa milli məfkurəli insanlar arasında bir sıra fikir ayrılıqlarına səbəb olub. Milli məfkurəli ziyalılardan (M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağayev və b.) fərqli olaraq N.Nərimanov ömrünün son vaxtlarına qədər Azərbaycanın gələcəyini Rusiyada, ümumilikdə bütün dünyada sosializmin qələbəsində görmüşdü. N.Nərimanov inanırdı ki, dünyada sosializmin qələbəsi ayrı-ayrı millətlərə, o cümlədən Azərbaycanı da müstəqil, azad edəcək və sosial bərabərlik təmin olunacaq: «Ey müsəlman qardaşlar! Fəhlələr, zəhmətkeşlər və vicdanı oyanmış ziyalılar! Millətin səadətini istəyirsiniz isə bu milləti zikr olunan müqəddəs nöqtəyə dəvət edirsiniz isə, «Hümmət» ictimaiyyun-amiyyun firqəsi «Hümmət» təşkilatının bayrağı altına cəm olunuz» (43, 121). N.Nərimanov yalnız ömrünün son illərində bolşevik «sosial- demokrat»iyasının əsl mahiyyətini görə bildi ki, artıq çox gec idi. Bolşevik «sosial-demokrat»iyasının ikiüzlülüyünə görə isə Nərimanovu günahlandırmaq düzgün olmaz. Nərimanovla Rəsulzadəni milli maraqlara zidd şəkildə bir-birinə qarşı qoymağın isə nə siyasi, nə də elmi-fəlsəfi əsası var. «Bunların ikisi də Azərbaycan xalqının lideridir, ikisi də xalqını, vətənini sevən, onu nicat yoluna çıxarmağa çalışan vətənpərvərlər idi. Üstəlik, bir-birini sevən, qiymətləndirən, heç biri o birinin başından bir tük də əskik olmasını istəməyən adamlar idi» (36, s.11). 1917-ci ildə çar Rusiyasında baş verən fevral burjua inqilabından sonra Azərbaycanda ictimai-siyasi durum yeni bir dövrə qədəm qoyur, milli hərəkat güclənərək geniş Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|