MahirəNərimanqızı
Yüklə 5,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AĢağı səviyyə
- Orta səviyyə
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Ümumi psixologiya. Psixologiya
162 162 V.16.3. Xarakter haqqında təlimlər tarixindən Xarakteri tədqiq etmək cəhdləri hələ qədim zamanlardan olmuĢdur.Xarakterin təsnifatı üzrə ilk cəhd Platona məxsusdur. O etik prinsiplər əsasında xarakterin tipologiyasını yaratmıĢdır. Qədim yunan ədəbiyyatında Afina cəmiyyətində yayılmıĢ xarakter tipologiyasını Teofrast təsvir etmiĢdir. Xarakterin tədqiqatına zahiri görünüĢün onun müəyyən Ģəxsiyyət tipinə məxsusluğu arasında bağlılıq haqqında elm- fizioqnomika əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmiĢdir. XIX əsrin birinci yarısında xarakter haqqında elm yaran- mağa baĢladı. Frenologiyanın yaradıcısı Qall insan xarak- terinin təĢəkkül tapdığı 27 elementar psixi xüsusiyyətləri sadalayır, onların arasında artıq – törəmə instinkti, övlada məhəbbət, bağlılıq, dostluq, dağıdıcı instinkt, mübarizəyə və özünü müdafiəyə meyillilyi qeyd etmək olar. XIX əsrin sonlarında xarakter problemləri üzrə ilk maraqlı əsərlər kimi: F.Cordonun “Ġnsanın genealogiya və bədəni nöqteyi-nəzərdən xarakter” və F.Polanın “Xarakterin psixologiyası” kitabları meydana gəlir. XX əsrin əvvələrində A.F.Lazurski ilk dəfə olaraq təkcə insanın subyektiv xüsusiyyətlərini deyil, həm də onun dünya görüĢünü, “ictimai baxıĢlarını” nəzərə alan xarakterin psixosial təsnifatını yaratmağı təklif etdi. Lazurski insanın ətraf mühitə uyğunlaĢma dərəcəsindən və ətraf mühitin insana hansı dərəcədə təzyiq göstərməsindən asılı olaraq üç psixoloji səviyyə ayırd edirdi: aşağı səviyyə – kifayət qədər uyğunlaĢma qabiliyyəti olmayan insanlar; orta səviyyə - ətraf mühitdə öz yerini tapa bilən və ondan öz məqsədləri üçün istifadə edə bilən insanlar; ali səviyyə - yaradıcı səviyyədir. O ətraf mühiti dəyiĢdirməyə çalıĢan insandır. Bu üç uyğunlaĢma və üstünlük səviyyələrini nəzərə alma əsasında Lazurski xarakterin aĢağıdakı təsnifatını təklif etmiĢdir:
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Ümumi psixologiya. Psixologiya
163 163
163 163
163 163
163 163
163 hissiyatlı, xəyalpərvər); 3) fəal tip (impulsiv, enerjili, itaətkar, fəal, inadkar). Orta səviyyə:1) praktik
olmayan nəzəriyyəçilər,idealistlər (alimlər, rəssamlar, dini xəyalpərəstlər); 2) praktiklər – realistlər, alturistlər, ictimayətçilər, hökümlülər, evdarlar. Ali səviyyə: Bu insanlara Ģüurluluq, ruhi duyğuların uzlaĢması, ali insani ideallar xasdır. Sonrakı tədqiqatlar xarak- terin daha dəqiq anlaĢılmasına gətirib çıxardı. Fərdi xarakterlərin tipologiyasını təhlil edən Z.Freyd xarakterin strukturu ideyasını əsas götürərək sübut edir ki, “müəyyən əlamətlərdən əsas xarakterin formalaĢdırılması formulunu çıxartmaq olar, həm də nəzərə almaq lazımdır ki, daimi əlamətlər ya dəyiĢilməyən ilkin impulsları, ya da onların sublimasiyasını və ya onların yaratdığı reaktiv törəmələrini təmsil edir”. Erkən uĢaqlığın xüsusiyyətləri, psixoseksual mərhələnin inkiĢaf etməsinin spesifikası, müəyyən psixoseksual mərhə- lənin təsbit edilməsi insanın xarakterinin xüsusiyyətlərini Ģərt- ləndirir. Freyd xarakteri oral-passiv, oral-təcavüzkar, anal- xarakterə, genital xarakterə ayırırdı. Müasir psixoanalitiklər xüsusilə A.Louenin tipoloji modelində xarakterin aĢağıdakı tiplərini ayırırlar: aral, mazo- xist, əsəbi, fallik-narsis, Ģizoid. . A.Louen xarakter anlayıĢını yalnız pataloji hallarla məhdudlaĢdırmağı təklif edirdi. Ġnsan - əgər onun tipik davranıĢ vasitələri, yəni xarakteri yoxdursa o sağlamdır. Bu o deməkdir ki, o real həyatda Ģəraitin müəyyən tələblərinə uyğunlaĢaraq özünü çox gözlənilməz aparır. Müasir amerika psixologiyasında xarakterin iki alternativ tərifindən istifadə olunur: “Xarakter – Ģəxsiyyətin əxlaqi və mənəvi baxıĢıdır”; “Xarakter – Ģəxsiyyətin sübutlara nöqteyi-nəzəridir”. R.Kettel Ģəxsiyyətin əsas amilləri arasında güc və zəifliyi qeyd edirdi. Onun funksiyası“Ali-mən”in gücü sərt və www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Ümumi psixologiya. Psixologiya
164 164 prinsipial hərəkət edən insanın iradəsinin gücünü, “Ali- mən”in zəifliyi isə öz hərəkətlərində qeyri-sabit olan insanın iradəsinin zəifliyini bildirməkdən ibarətdir. Kettelə görə xarakter – insanın müəyyən münasibətlərdə davranıĢında özünü biruzə verən, Ģəxsiyyətin əldə etdiyi daha sabit zəruri xüsusiyyətlərinin fərdi uyğunluğudur. Bunlar aĢağıdakılardır: 1. Özünə münasibət (tələbkarlığın, tənqidin, özünəqiy- mətləndirmənin dərəcəsi).
BaĢqalarına münasibət (fərdilik və ya kollektivçilik, eqoizm və ya alturizm, qəddarlıq və ya xeyirxahlıq, laqeydlik və ya həssaslıq, kobudluq və ya nəzakət, ya- lançılıq və ya düzgünlük və s.).
TapĢırılan iĢə münasibət (tənbəllik və ya iĢgüzarlıq, səliqəlilik və ya pintilik, təĢəbbüskarlıq və ya passivlik, səbirlilik və ya səbirsizlik, məsuliyyət və ya məsuliyyətsizlik, təĢkilarçılıq və s.).
Xarakterdə iradi keyfiyyətlər də öz əksini tapır: çə- tinlikləri, mənəvi və fiziki ağrıları dəf etməyə hazır olmaq, sərbəstliyin, intizamın, inadkarlığın dərəcəsi. Xarakterin ayrı-ayrı xüsusiyyətləri bir-birindən asılıdır və bir-birləri ilə sıx
bağlıdır. Xarakterin əlamətləri (xüsusiyyətləri) dedikdə insan Ģəxsiyyətinin bu və ya baĢqa xüsusiyyətləri baĢa düĢülür. Bu xüsusiyyətlər insanın müxtəlif fəaliyyət növlərində sistemli Ģəkildə özünü biruzə verir və bunlara görə müəyyən Ģəraitdə Ģəxsiyyətin etdiyi hərəkətləri qiymətləndirmək olar. Əlamətlərin birinci qrupuna Ģəxsiyyətin istiqamətini (meylini) ifadə edən xüsusiyyətlər (sabit ehtiyaclar, maraqlar, meyllər, ideallar, məqsədlər), ətraf mühitə münasibətlər və bu münasibətləri həyata keçirmənin fərdi-özünə məxsus vasitələrini təmsil edən sistem daxildir. Ġkinci qrupa xarakterin intelektual, iradi və emosional xüsusiyyətləri daxildir. Xarakterin tiplərinin baĢqa təsnifatları da var. Məsələn, insanın həyata, cəmiyyətə, mənəvi dəyərlərə münasibəti əsa- Yüklə 5,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|