82
görə də Pirallahı deyirdilər, buraya hər tərəfdən - şəhər və kəndlərdən ziyarətə
gəlirdilər.
Camaat kinayə ilə Pirallahıya «Nobel Saxalini»adını vermişdi.
Nobellərin Bakıda bir baş idarəçisi və müxtəlif sahə üzrə müavinləri
vardı.
Mədənlərdə hasil edilən neftin hamısını zavodlar təmizləyə bilmirdi.
Saxlamağa da yer yox idi. Ağ nefti istehsal edəndən sonra yerdə qalanları
dənizə axıdırdılar. Məşhur rus kimyagəri Mendeleyev Bakıda olanda bu
mənzərədən dəhşətə gəlir və deyir ki, bu, gündə milyon manatlarla qızılı
yandırıb kül etməyə bərabərdir, bu, milli sərvətə qarşı vəhşilikdir, hətta bu
barədə hökumətə xüsusi etiraz məktubu da yazır.
Nobellər isə ağ nefti hasil edəndən sonra, qalan yanacağı iri həcmli,
dəyirmi çənlərdə saxlayır, ondan milyonlar qazanırdılar. Tez-tez Qaraşəhər
və Ağşəhərdəki digər zavodları
icarəyə götürür, öz məhsullarını təmizləyirdilər.
Bayaq dediyimiz kimi, güclü fontanlar zamanı neftin dəyəri birdən-
birə aşağı düşür, maliyyə çətinliyi törənir, xırda mədənçilər torpağını satmağa
vadar olurdular. Nobellər onlara «mərhəmət» əlini uzadıb, ədəni dəyər-
dəyməzinə alır, şikəst düşənləri çıxılmaz, ağır vəziyyətdən «xilas» edirdilər.
Kapitalistlər bu tükənməz sərvəti at-araba ilə daşıyıb qurtarmağın
mümkün olmadığını dərk eləyəndə başladılar (1878-ci ildə) Balaxanıdan
Qaraşəhərə neft kəməri uzatmağa. Bu yolla neftin zavodlara daşınması 7 dəfə
ucuz başa gəlirdi.
Şəhərdən Balaxanıya gedən yol boyu at qoşulmuş arabalar
Amerikadan gətirilmiş boruları daşıyır, onlar yoxuşu qalxdıqda, enişə düşdükdə
aşmasın deyə, dəstə ilə fəhlələr səs sala-sala arabalara «dayaq» olurdular.
Layihə əsasında minlərlə fəhlə xəndək qazır, kərpic divarlar ucaldırdılar.
Podratçılar, iş icraçıları at üstündə işlərə nəzarət edir, fəhlələri tələsdirir, söyür,
tez-tez atdan düşüb yumruq, şallaq-tatarını işə salırdılar.
Bu kəmər şəhər və mədənlərdə böyük iğtişaşa, dava-dalaşa səbəb
oldu. Beş mindən çox neft daşıyan arabaçı, minlərlə çəlləkçi, tuluqçu tətil edib,
işi saxladılar və tələb etdilər ki, kəmər sökülsün... Hətta kəməri neçə yerdən
zədələdilər, sındırdılar, nasos stansiyasını xarab etdilər... Hökumət işə qarışdı,
tətilçilərin üstünə atlı kazaklar göndərdi... Adamları tutub dustaqxanaya saldı.
Atlı kazaklar kəməri gecə-gündüz qoruyurdular. Başqa sahibkarlar da kəməri
uzatmağa başladılar və altı-yeddi ildən sonra mədənlərdən zavodlara, körpülərə
neft vurulurdu. Gəmilərdə Rusiyaya, İrana, Türküstana, Batuma, Rostova
vaqonlar çəlləklərdə neft daşıyırdılar.
Çəlləklərdə, tuluqlarda dəvə karvanı ilə ucsuz-bucaqsız Rusiyanı
neftlə təmin etməyin, onu dünya bazarına çıxarmağın çətin olduğunu nəzərə
alan kapitalistlər dəniz və okeanlar üçün tankerlər, dəmir yolu üçün sisternlər