Mashinasozlik texnologiyasi



Yüklə 1,53 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə14/109
tarix11.03.2022
ölçüsü1,53 Mb.
#84440
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   109
Mashinasozlik texnologiyasi

 
Abiotik omillar
, muhitning abiotik omillari (yun. a — inkor qo’shimchasi va bios 
—  hayot)  —  muhitning  tirik  organizmlarga  ta’sir  etuvchi  no-organik  omillari 
(iqlim,  t-ra,  namlik,  radiatsiya,  tuproqning  sho’rxokligi  va  b.)  majmui.  A.o. 
kimyoviy  (havo,  suv,  tuproq  tarkibi),  fizikaviy  (quyosh  va  kosmik  radiatsiya, 
yorug’lik  va  issiqlikning  taqsimlanishi,  havo  oqimlari  gravita-siyasi,  suv 
almashinuvi qonuniyatlari va h.k.) omillarga bulinadi. Tirik orga-nizmlar turi, zoti 
yoki  navining  uz  are-ali  chegarasidagi  soni  va  taqsimlanish  darajasi 
organizmlarning  yashashi  uchun  zarur  hisoblangan,  ammo  eng  kam  miqdordagi 
cheklangan  A.o.ga  bog’liq.  Tirik  organizmlar  taraqqiyot  jarayoni-da  muhitning 
A.o.  ta’siriga  moslashib  boradi.  Omillardan  ayrimlarining  ortiqcha  yeki  kamligi 
tirik organizmlar-ning o’sishi va rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
 
 Abiotik  omillar
  -  anorganik  tabiat  sharoitining  yoki  o’lik  tabiatning  yig’indisi. 
Bularga harorat, yorug’lik, namlik, suv, tuproq, relef kiradi. 
Shuni  ham  ta’kidlash  zarurki,  ekologik  omillar  organizmlarga  kompleks  ta’sir 
etgandagina  ular  yuqori  natija  beradi.  Bu  omillarning  birortasi  o’z  vaqtida 
bo’lmasa  yoki  yetishmasa  organizmlarning  normal  o’sishi  va  rivojlanishi  tugal 
o’tmaydi.  Demak,  ekologik  omillarning  har  biri  organizm  uchun  zarur  bo’lib, 
ularning  birini  ikkinchisi  almashtira  olmaydi.  Shu  sababli  ekologik  omillar  orga-
nizm  hayotida  bir  xil  ahamiyatga  egadir.  Chunonchi,  o’simliklar  hayotidan  misol 
keltirsak, g’o’zani o’stirish va parvarish qilishda o’g’it bermasdan faqat suv berish 
bilan g’o’zani to’la rivojlantirib bo’lmaydi. Yoki buning aksi ham xuddi shunday 
natijalarga olib keladi. 
Organizmning 
hayot 
faoliyatini 
susaytiruvchi 
omilga 
cheklovchi 
omil
 
(limitiruyuщiy  faktor)  deyiladi.  Organizmlarga  ta’sir  qiluvchi  omillarning  bittasi 
cheklovchi omil bo’lishi mumkin. Chunonchi, hayvonlar va o’simliklarning shimol 
tomonga  qarab  tarqalishi  issiqlikning  yetishmasligi  natijasida  janubga  tarqalishi 


27 
 
esa,  namlikning  yetishmasligi  tufayli  kechadi.  Demak,  organizmlarning  shimolga 
tarqalishida  cheklovchi  omil  bo’lib  harorat  hisoblansa,  aksincha,  janub  tomonga 
tarqalishida esa cheklovchi omil bu namlikdir. 
Omilning  faqatgina  yetishmasligigina  emas,  balki  ortiqchaligi  ham  cheklovchi 
ta’sir  ko’rsatishi  mumkin.  Ekologik  omillarni  o’rganish  sohasida 
Yu.Libix
  ko’p 
tajribalar o’tkazdi. Uning yozishicha (1840) ekinlarning hosildorligi ko’pincha ular 
uchun  ko’p  kerak  bo’lgan  elementlar  (SO
2
  yoki  N
2
O)  bilan  cheklanmaydi, 
aksincha  tuproqda  kam  uchraydigan  va  o’simliklar  uchun  juda  kam  miqdorda 
kerak bo’lgan elementlar bilan cheklanadi. Demak, o’simliklarning o’sishi tuproq 
tarkibida minimum miqdorda uchraydigan elementga (masalan, rux) bog’liq degan 
xulosa  Libixning 
"Minimum  qonuni"
  deb  yuritiladi.  Libixning  ko’rsatishicha  u 
yoki  bu  omillarning  yetishmasligigina  emas,  balki  issiqlik,  yorug’lik  va  suv  kabi 
omillarning ortiqchaligi ham cheklovchi omil bo’lib xizmat qilishi mumkin. 

Yüklə 1,53 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   109




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə