Materializm kontra ezoteryka. Drugie pokolenie pozytywistów wobec spraw "nie z tego świata"

Tajemnice zaświatów czy moce psychiczne? 

32

 

 

które posiadają tę szczególną własność ustanawiania związku między jednym światem a drugim, nazy-

wają się mediami

63

. 

Interesujące jest także kolejne stwierdzenie autora, że „w wielu innych punktach 

poglądy ich [spirytystów] rozchodzą się i […] spirytyzm, jakkolwiek zapiera się wszel-

kiego charakteru religijnego, nie uniknął jednak losu każdej religii: wierni rozszcze-

pili się na sekty”

64

. Wyraźnie widać, że zyskujący na popularności spirytyzm stał się 

przedmiotem rozważań nie tylko o charakterze naukowym, lecz również filozoficz-

nym. Poszczególne odłamy spirytyzmu różniły się przede wszystkim zapatrywaniem 

się na problem duszy. 

Cennej  analizy  i  charakterystyki  odłamów  spirytystyczno-mediumistycznych 

dostarczył ksiądz Władysław M. Dębicki w artykule Koniec wieku XIX-go pod względem 

umysłowym. Charakterystyka znamion szczególnych, drukowanym w r. 1893 w dziesięciu 

kolejnych numerach „Tygodnika Ilustrowanego”. Spirytyzm w ujęciu autora dzieli 

się na szereg kategorii, wyróżniających się konkretnymi aspektami ideowymi: 

Najważniejszą, gdyż najliczniejszą i najpopularniejszą grupę stanowią spirytyści właściwi. Ci zaś dzielą 

się na dwa odłamy: na kardecystów, propagujących metempsychozę pod nazwą kolejnych reinkarnacji 

[…]  i  na  unitarystów,  przeciwnych  reinkarnacjom  (Amerykanie,  Holendrzy  i  swedenborgianie)  […]. 

Drugą grupę, bardziej niby naukową i krytyczną, tworzą zwolennicy „okultyzmu”, którzy dla wyjaśnie-

nia  zjawisk  mediumicznych  przypuszczają  działanie  nie  tylko  duchów,  ale  także  innych  czynników, 

szczególnie zaś tzw. „ciała astralnego”, mającego być jedną z głównych części składowych istoty ludz-

kiej, tudzież tzw. „elementalów”, istot niższych

65

. 

Dębicki dokonał tu znamiennego rozróżnienia pomiędzy spirytyzmem właści-

wym a teozoficznymi teoriami, zauważając zresztą, że pierwsza dziedzina stanowi już 

od dość dawna rodzaj religii i filozofii o podstawach wszakże zbyt kruchych, by kie-

dykolwiek osiągnąć znaczącą pozycję. Okultyzm natomiast (pojmowany jako dzie-

dzina pokrewna spirytyzmowi) rozpada się na „dwie niezbyt odmienne szkoły: kaba-

listów, zwolenników kabały czyli filozofii ezoterycznej (tajemnej) hebrajskiej i teozo-

fów czyli neo-buddystów. Kabaliści francuscy dzielą się znowu na: niepodległych […] i ka-

balistów chrześcijańskich”

66

. 

 

 

63

  

Ibid. 

64

  

Ibid. 

65

  

W. M. Dębicki, Koniec wieku XIX-go  pod  względem  umysłowym.  Charakterystyka znamion  szczególnych, „Tygodnik Ilustro-

wany” 1893, nr 177, s. 311. 

66

  

Ibid. 

---

33 

Materializm kontra ezoteryka 

 

Neobuddyści (teozofowie nowożytni) to odłam powstały z inicjatywy Heleny Bła-

watskiej, pod względem filozoficznym skupiony między innymi wokół koncepcji wspól-

nego źródła wszystkich religii. Jednak: 

[…] oprócz wymienionych […] sekt i kierunków istnieją jeszcze różne inne odcienie spirytyzmu. Są np. 

tak zwani spirytyści niezależni, badający zjawiska mediumiczne bez powziętej naprzód doktryny i usi-

łujący uczynić ze spirytyzmu odrębną umiejętność, są zwolennicy liberalnego protestantyzmu, istnieje 

w mieście Wheeling (stan Wirginia Zachodnia) „Kościół spirytystyczny” założony na podstawie „obja-

wień” […] Emmanuela Swedenborga, św. Ignacego Loyoli i Marcina Lutra. Znajdujemy wreszcie mię-

dzy spirytystami katolików, którzy za pomocą objawów mediumicznych usiłują bronić dogmatów re-

ligii katolickiej

67

. 

Dębicki dokonał niezwykle ważnej i sumiennej rejestracji poszczególnych odła-

mów zajmujących się interpretacją zjawisk nadprzyrodzonych, wyliczając i charak-

teryzując w sposób uporządkowany określone zjawiska dziewiętnastowiecznej umy-

słowości, nie pomijając tych najbardziej nawet marginalnych. 

Spirytyzm konstytuowałby się w związku z tym jako specyficzny konglomerat 

idei  religijnych  i  filozoficznych  (zwłaszcza  w  ujęciu  kardecjańskim),  inspirowany 

przez  teorie  Swedenborga  lub  Kardeca.  Z  drugiej  wszakże  strony  spirytyzm  dzie-

więtnastowieczny pozostawał po prostu jedynie zabawą, miłym, uroczym, momen-

tami ekscytującym sposobem spędzania wolnego czasu. Wszystkie te aspekty istnie-

nia szczególnej dziedziny zjawisk wynikają – jak się zdaje – z wielostronnych jej ujęć, 

formułowanych i popularyzowanych przez rozmaite grupy osób.  

Zaznaczyć trzeba, że spirytyzm sytuowany był zawsze w opozycji do materiali-

zmu, co poświadcza pochodząca z początku XX wieku definicja: 

[…] w przeciwieństwie do spirytyzmu stoi materializm, który orzeka, że wszelki objaw w naturze po-

wstaje z martwych, bez czucia atomów […]. Spirytyzm jest umiejętnością  polegającą na pewniku na-

szego istnienia po śmierci i na przeświadczeniu nieśmiertelności naszego ducha

68

. 

Byłby tedy spirytyzm szczególną odpowiedzią na tęsknotę za światem niemate-

rialnym, jakąś określoną płaszczyzną bytu pośmiertnego, realizowałby odwieczne pra-

gnienie poświadczenia celowości oraz ciągłości ludzkiej egzystencji. W tym kontek-

 

 

67

  

Ibid., nr 178, s. 331. 

68

  

Co to jest spirytyzm?, „Świat Ducha” 1902, nr 2, s. 17–18. 

---