157
może on być przedmiotem jadalnym. W pierwszym wypadku
sąd o „utajonej” m ożliw ości wypowiedziany je st
explicite,
w drugim - aspekt modalny uległ przesunięciu do „podstawy
sądu” i w ten sposób został zamaskowany. Nie popełnimy wszak
że błędu twierdząc, że całość wiedzy powszechnej ukierunko
wana jest przez pracę, a przedmioty owej wiedzy - mówiąc nie
co paradoksalnie - są tym, co można z nich zrobić.
Praktyczna kontrola odbicia prowadzi do częściowego zakwe
stionowania tych możliwościowych treści naszej wiedzy. Poprzez
konfrontację zamiaru i efektu pracy jesteśmy zmuszani do odrzu
cenia pierwotnego założenia, że przedmiot i środki, którymi dys
ponowaliśmy, nadają się do realizacji naszego zamiaru. Ruch myśli
może wówczas przebiegać dwojako. Poszukuje się bądź nowego
przedmiotu pracy, który lepiej nadaje się do uzyskania zamierzo
nej wartości użytkowej, bądź też próbuje się tak udoskonalić środki
pracy, aby wykorzystanie poprzedniego przedmiotu było bardziej
efektywne. Lukacs podkreśla przy tym, że w praktyce ulega także
przeobrażeniu zdolność produkcyjna podmiotu, zachodzi stały
rozwój ludzkich umiejętności poznawczych i manipulacyjnych.
W tym właśnie sensie trzeba rozumieć wypowiedź Marksa z
Rę
kopisów...:
„Bowiem nie tylko pięć zmysłów, lecz również tzw.
zmysły duchowe, zmysły praktyczne (wola, miłość), słowem -
zmysł ludzki, człowieczeństwo zmysłów, powstaje tylko dzięki
istnieniu swego przedmiotu, dzięki uczłowieczeniu przyrody. Wy
kształcenie pięciu zmysłów jest dziełem całej dotychczasowej
historii ludzkości. Zm ysł podległy prymitywnej potrzebie prak
tycznej ma tylko ograniczone znaczenie”. [Marks, Engels 1976,
1.1, s. 583-584],
Widzimy, że w praktyce społecznej jednym z efektów jest nie
ustanne przekształcanie partykularnych procesów pracy: zmie
niają się zarówno warunki oraz środki pracy, jak i zakładane su
biektywne cele i technologie. Istotne przy tym, że zmiany te
158
zachodzą w sposób ciągły, nieuprawnione byłoby przypuszcze
nie, iż w praktyce globalnej można wyodrębnić rozdzielne czaso
wo okresy pracy produkcyjnej i okresy kontroli odbicia. Oba
aspekty praktyki globalnej trzeba traktować kompleksowo.
Zastanowimy się obecnie, w jaki sposób praktyka społeczna
realizuje się poprzez praktykę globalną i praktyki indywidualne
oraz w jaki sposób zadanie kontroli odbicia rozwiązywane jest
w tych dwóch typach praktyki społecznej. N a temat kontroli
odbicia w praktyce indywidualnej podstawowe ustalenia zosta
ły już poczynione („Dialektyka mimetyzmu i eksterioryzacji”,
podpunkt 4.1.3.). Ustaleń tych nie będziemy tutaj powtarzać,
potrzebne jest natomiast pewne ich uzupełnienie, a to poprzez
analizę kontekstu sytuacyjnego, w którym zachodzi praktyka
indywidualna.
Zauważmy, że zarówno przedmiot pracy indywidualnej, jak
i środki oraz założenia teleologiczne tej pracy (to samo zaś do
tyczyć musi indywidualnej p rak ty k i) narzucone są - częścio
wo lub całkowicie - przez środowisko społeczne. Jednostka,
jeżeli pominąć pewne prace prymitywne, dysponuje zawsze
surow cem wyprodukowanym w wyniku wcześniejszych prac
innych ludzi. Również narzędzia i metody technicznej obróbki
surowca zapożyczane są od innych, podmiot indywidualny może
je jedynie modyfikować. Niewiele swobody pozostaje też jed
nostce w wyborze założenia teleologicznego; nawet w wypad
ku tak zwanych prac twórczych (np. praca uczonego lub arty
sty) realizowany cel bywa zazwyczaj (przynajmniej po części)
wyznaczony przez zapotrzebowanie społeczne. Wreszcie język,
którym posługuje się jednostka, a którego opanowanie stanowi
warunek niezbędny wszelkiej pracy, wytworzony jest przez spo
łeczeństwo.
W rozdziale dotyczącym teorii odbicia poświęciliśmy jeden
z fragmentów (podpunkt 4.2.4.) zagadnieniu sam okontroli po-
159
znania indywidualnego. Tutaj musimy dodać, że owa samokon
trola -jakkolw iek poznawczo doniosła - jest zjawiskiem histo
rycznie wtórnym wobec kontroli zewnętrznej. Samokontrola za
kłada bowiem możliwość samowiedzy, przyjmuje mianowicie,
że jednostka ludzka może uczynić swoje działania podmiotowe
przedm iotem refleksji. Wymaga ona zatem szczególnego „roz
dwojenia” jednostki ludzkiej: ten sam człowiek zajmuje równo
cześnie lub w kolejnych okresach miejsce podmiotowe i m iej
sce przedm iotow e w działaniu i w poznaniu. U m iejętność
dokonywania takiego „rozdwojenia” trzeba uznać za wtórny
efekt społecznego podziału pracy, w którym role sprzedawcy
i nabywcy, pracodawcy i pracobiorcy, mecenasa i artysty, wresz
cie majstra i czeladnika lub nauczyciela i ucznia są rygorystycz
nie rozgraniczone i odgrywane przez różne osoby.
Odbiór produktu pracy indywidualnej dokonywany jest prze
to zawsze niemal przez kogoś różnego od producenta. Odbiorca
- w najszerszym sensie tego terminu - ocenia, czy wyproduko
wana wartość użytkowa zgodna jest z założeniem teleologicz-
nym; jeżeli ocena ta wypada negatywnie, producent zostaje zmu
szony w praktyce do zmiany swego sposobu działania.
Zagadnienie kontroli indyw idualnego poznania w praktyce
globalnej wymaga obecnie analizy przeprowadzonej z dwóch
wzajemnie dopełniających się punktów widzenia. W pierwszym
ujęciu sprowadza się ono do problemu analizy genetycznej40.
O analizie genetycznej mówić będziemy w tych sytuacjach,
w których negatywna ocena produktu kieruje uwagę podmiotu
pracy na ewentualne błędy popełnione w doborze technologii,
skłaniając do wprowadzenia odpowiedniej korektury. Analiza
genetyczna z jednej strony ujawnia źródła konkretnych błędów,
40
Por. W. Mcjbaum:
Marksizm a analiza genetyczna
, „Studia Filozoficz
ne” 3/1972.
Dostları ilə paylaş: |