Materializm subiektywny. Zarys epistemologii marksistowskiej

26
Winien jestem  czytelnikowi jeszcze pew ną pozytyw ną de­
klarację  metodologiczną.  Idee  epistem ologiczne  marksizmu 
prezentuję przede  wszystkim  na podstaw ie  prac  Marksa,  En­
gelsa  i  Lenina, jedynie sporadycznie  sięgając  do modyfikacji 
zawartych w dorobku Gramsciego, Lukacsa i Althussera. Wszę­
dzie  tam,  gdzie  wypowiedzi  klasyków  okazują się niejedno­
znaczne, próbuję odnaleźć eksplikację przez wykorzystanie tra­
dycji klasycznej filozofii niemieckiej, zwłaszcza zaś koncepcji 
Hegla.  Zgadzam  się  bowiem   z  opinią,  że  bez  przemyślenia 
o siągnięć  system u  heglow skiego  m arksizm   nie  m oże  być 
w pełni zrozumiany. Staram się w reszcie wyraźnie zaznaczyć, 
w których miejscach wykraczam  poza kom petencje historyka 
m yśli  m arksistow skiej,  form ułując  pew ne  w łasne  poglądy. 
Robię tak zaś wówczas, gdy zdaje mi się to niezbędne do wska­
zania możliwości pogłębionej (ze względu na stan nauki współ­
czesnej) analizy zagadnienia.

---

Rozdział II
MATERIALIZM  TEORIOPOZNAWCZY
„Hegel ulegał dlatego złudzeniu, że ujmuje się to, co realne, 
jako wynik myślenia łączącego się w sobie, pogłębiającego się 
w sobie i znajdującego się w samoczynnym ruchu, gdy tymcza­
sem  metoda  wznoszenia  się od  abstrakcji  do  konkretu jest dla 
myślenia tylko sposobem przyswajania sobie konkretu, odtwa­
rzania  go jako  konkretu  duchowego.  W  żadnym jednak  razie 
nie jest procesem powstawania samego konkretu. Na przykład 
najprostsza  kategoria  ekonomiczna,  powiedzmy,  wartość  wy­
mienna,  zakłada  istnienie  ludności,  ludności  produkującej 
w określonych stosunkach; zakłada także istnienie pewnego typu 
rodziny lub wspólnoty czy państwowości itp. Nie może ona ni­
gdy  istnieć  inaczej  niż jako  abstrakcyjny, jednostronny  stosu­
nek danej ju ż konkretnej, żywej całości”.  [Marks, Engels  1966, 
t.  13, s.  722-723],
Cytowana wypowiedź zaczerpnięta została z pracy, w której 
założenia  metodologiczne  Karola  M arksa  znalazły  bodaj  naj­
pełniejsze sformułowanie, a mianowicie z jego 
Wprowadzenia 
z 1857 roku. Spróbujmy zrozumieć, co tu właściwie zostało po­
wiedziane.

---

28
2.1.  Konkret materialny i duchowy
M arks zakłada istnienie „konkretnych żywych całości”. Ka­
tegoria k o n k re tn e j  całości  egzemplifikowana jest przez takie 
złożone przedmioty, jak „ludność” czy „rodzina”. Za najwięk­
szą z takich konkretnych całości możemy -  wychodząc już poza 
1 iteralne sformułowania Marksa -  uznać całość świata material­
nego, obejm ującą przyrodę i społeczeństwo (ludzkość).
Poznanie  (w  tekście  Marks  używa  też  kategorii  „pojm o­
w ania” i „w yobrażenia”) konkretnej całości polega na odtw o­
rz e n iu   jej  w  postaci  konkretu  duchow ego,  czyli  pojęcia. 
W odróżnieniu od Hegla Marks nie uważa jednak, aby pojęcie 
było identyczne z konkretną całością, je st ono jedynie jej my­
ślowym  odpowiednikiem , czy też - j a k  będziem y dalej mówić 
-o d b ic ie m .
Powstawanie odbicia ujmuje M arks jako proces „wznosze­
nia się od abstrakcji do konkretu”.  W całkowitej zgodzie z He­
glem uważa zatem, że produkcja „konkretu duchowego” zacho­
dzi przez tworzenie pewnych określeń abstrakcyjnych i łączenie 
ich  w  całości  myślowe.  Taka koncepcja odbicia -  o której  bę­
dzie dalej m ow a szczegółowo -  zakłada niezbędność abstrakcji 
w procesie pojm owania świata rzeczywistego.
Zreasumujmy te pierwsze ustalenia. Kategoria konkretu jest 
u  M arksa systematycznie  dwuznaczna.  W  pierwszym znacze­
niu („konkret m aterialny”) używana je st do oznaczenia przed­
m iotow ych  całości, które istnieją niezależnie od ludzkich wy­
siłków poznawczych. W drugim znaczeniu („konkret duchowy”) 
kategoria konkretu używana jest do oznaczenia podmiotowych 
całości, które pow stają w procesie „produkcji duchowej”, jaką 
jest  poznanie.  Różnica między  idealizmem  Hegla a materiali­
zmem M arksa polega na tym, że jeżeli dla pierwszego z wymie­
nionych filozofów konkret duchowy identyczny jest z konkre-

---

29
tem  materialnym,  to dla drugiego z nich taka  identyczność nie 
zachodzi:  konkret  duchowy  (pojęcie) jest jedynie  subiektyw­
nym odbiciem  konkretu materialnego.  Dodajmy,  że często cy­
towane zdanie Marksa:  „Konkretne jest konkretnym, ponieważ 
jest połączeniem wielu określeń, a więc jednością różnorodno­
ści” [por.  Marks,  Engels  1966,  s.  722],  odnosi  się do  konkretu 
duchowego.
2.2.  Relacja odbicia
Skąd jednak wiemy, że rzeczywiście konkret materialny jest 
czymś różnym od konkretu duchowego, że świat, który pozna­
jemy,  nie jest po  prostu  konstrukcją umysłu  ludzkiego?  1  da­
lej: jeżeli już  zgodzilibyśm y  się,  że taka  rzeczyw ista różnica 
zachodzi,  to  na jakiej  podstaw ie  możemy  tw ierdzić,  że  kon­
kret duchowy -  pojęcie -  je st odbiciem   konkretu m aterialne­
go? W obu kwestiach istniały rozwiązania filozoficzne odmien­
ne od marksowskiego. W  pierwszym z nich odrzucenie poglądu 
Marksa  kieruje  nas  z  powrotem  do  idealizmu  typu  heglow­
skiego. W drugim rozwiązaniu altem atyw ąjest idealizm trans­
cendentalny Kanta.
Stanowisko M arksa w tych kwestiach wypowiedziane było 
już w naszkicowanych w  1845 roku 
Tezach o Feuerbachu
 [por. 
przypis w podrozdziale / podpunkcie  1.3.2., s. 20], Rozwinięcie 
wyrażonej tam myśli znajdujemy w pracy Engelsa 
Ludwik Feu­
erbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej
 (pisanej w  1886 
roku). Następujący  fragment ma dla naszego zagadnienia zna­
czenie decydujące:
„Skoro  możemy  dowieść  słuszności  naszego  pojmowania 
pewnego procesu przyrodniczego w ten sposób, że go sami wy­
twarzamy,  że  wywołujemy  go  w  rezultacie  odtworzenia jego

---