Mədəniyyət və turizm Mündəricat
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
92 hesab olunur. Xalçaçılıq sənətinə çox böyük təsir göstərmiş Təbriz miniatür rəssamlığı həmin dövrdə ən yüksək çiçəklənmə mərhələsinə çatır. XVI əsrdə Təbrizdə Azərbaycan Səfəvi hökmdarlarının himayədarlıq etdikləri və o zamanlar üçün çox böyük sayılan saray emalatxanaları fəaliyyət göstərirdi; burada xalça ustaları ilə sıx əlaqəli şəkildə peşəkar miniatürçü rəssamlar da çalışır, yeni "Ləçəktürünc", "Ovçuluq", "Əfşan", "Xətai", "Ağaclı" və s. xalçalar üçün mürəkkəb kompozisiyalı eskizlər hazırlayırdılar. Bu dövrdə yaradılan xalça sənəti inciləri öz üslub vəhdəti, real həyati motivlərin miniatür rəngkarlığa xas poetikliyi, zərifliyi və ənənəvi müstəvi-dekorativ bəzək ünsürlərinin ahəngdar şəkildə uzlaşdırılması, forma və tənasüblərin zərgər dəqiqliyi, naxışların və rəng ahəngdarlığının incəliyi ilə seçilir. Miniatürçü rəssamlar xalça sənətinə yeni nəfəs gətirmiş, son nəticədə özləri də xalça sənətindən bəhrələnmişlər. Bu bir daha təsdiq edir ki, Azərbaycanda məişət də, yüksək sənət də bütün dövrlərdə daim xalça ilə bağlı olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, həmin dövr xalça sənətinin bizə gəlib çatmış üç min nümunəsinin azı 200-ü şedevr hesab olunur və bu gün Milanın Poldi-Petsolli, Parisin Tətbiqi Sənət, Budapeştin Tətbiqi Sənət, Londonun Viktoriya və Albert və s. muzeylərində saxlanılır. XVI-XVII əsrlərdə Azərbaycan xalça məhsulunun əmtəə dərəcəsi daim yüksəlirdi və Azərbaycanda müstəqil xanlıqların yarandığı dövrdə - XVIII-XIX əsrlərdə yerli hökmdarlar xalça istehsalmı genişləndirməyə cəhd göstərirdilər. Xanlar bütün xarici ticarəti, o cümlədən xarici bazarda xalı-xalça ticarətini öz inhisarları altına almışdılar. Bununla əlaqədar XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın bir çox yerlərində geniş yayılmış xalça emalatxanalarında - karxanalarda yerli ustaların "xançeşni" adlandırdıqları xüsusi xalçalar toxunurdu. Hazırda Moskva şəhərindəki Dövlət Tarix Muzeyində Bakı yaxınlığındakı Xilə kəndində üzərində "1801. Karxaneyi-Xilə" toxunmuş xalça saxlanmaqdadır. Xalça sənətinin yaranmasını saysız- hesabsız utilitar funksiya daşıyan xovsuz xalçaların meydana çıxması ilə əlaqələndirirlər. "Palaz", "Kilim", "Cecim", "Şəddə", "Vərni", "Zili", "Sumax" və bir sıra başqa xovsuz xalça və xalça məmulatları arabaların, çadırların üstünün, yan-yörəsinin örtülməsində istifadə olunmuş, pərdə, örtük, ayaqaltı kimi işlənmiş, döşəməyə salınmışdır. Ən geniş yayılmış xovsuz xalça növü palazdır. Palaz Azərbaycanın bütün bölgələrində - Quba, Şirvan, Muğan, Bakı, Qarabağ, Gəncə, Qazax, Göyçə, Borçalı və Cənubi Azərbaycanda toxunur. Nadir nümunələri I-II əsrlərə aid Mingəçevir məzarlarından tapılmışdır. Ərəb mənbələrində X əsrdə Muğanda toxunmuş palazların məşhur olduğu göstərilir. Məişətdə palazdan döşənəcək, çadırların qurulmasında, örtük, geyim və s. kimi geniş istifadə olunur. Palazın əsas bəzəyi onun üfüqi zolaqlarıdır. Məişətdə müxtəlif məqsədlərlə işlədilən bir sıra əşyalar palaz toxunuşlu olur. Palaz materialına, texnikasına, ölçüsünə, istifadəsinə, bədii xüsusiyyətinə görə "Bərə tiftiyi", "Yüküzü", "Ağ palaz", "Qara palaz", "Əbri palaz", "Taxtamicə palaz" və s. adlandırılır. Qədim dövrlərdə, eləcə də orta əsrlərdə dini mərasimlərdə, yas mərasimlərində palaz xüsusi yer tuturdu. Hökmdarların və onların ailələrinin yas mərasimlərində şəhər minarələri palaza bürünürdü. Dini mərasimlərdə palazdan geyim kimi istifadə edilmiş və Azərbaycanda "palaz geymək" adəti olmuşdur. Zərif, incə Çiyi palazlar evin divarından asılır, pərdə, örtük kimi istifadə edilir və ailə quran qızlara cehiz kimi verilirdi. Vaxtilə Çiyi palazı süzəni - süfrə kimi işlətmək üçün onun zolaqlarının üzərinə əlavə "naxış ipi"ndən tikmə üsulu - çitəmə ilə naxış salmırdı. Bu da onun adını müəyyənləşdirmişdir. Qədim türk dillərində "çi/yi", "çi/kin" sözləri tikiş üsulu ilə naxışsalma, tikmə deməkdir. Xocahəsən və Qobu kəndlərində xüsusi sifarişlə incə, nazik toxunmuş Çiyi palazlar ölçüsünə görə deyil, daha çox çəkisinə görə qiymətləndirilmişdir. 93 Cecim, əsasən, Qarabağ, Qazax, Naxçıvan, Şəki, Şirvan (Zərdab), Göyçə, Cənubi Azərbaycanda toxunur. Şirvanda cecim daha çox, ipəkdən, Qarabağda, Göyçədə yundan toxunur. Cecimlərdən döşənəcək və divar xalçası kimi Azərbaycan xalqının məişətində geniş istifadə olunur. Ondan vaxtilə parça kimi qadın və kişi geyimləri, döşəküzü, yüküzü, müxtəlif örtüklər, çanta, xurcun, yəhər qaşı və s. əşyalar hazırlanırdı. Cecimin bəzəkləri şaquli istiqamətli enli və ensiz zolaqlardan ibarət olur, çox vaxt zolaqların üzəri müxtəlif formalı həndəsi naxışlarla bəzədilir. Cecim, əsasən, üfüqi yer hanasında toxunur, eni 0,35-0,40 m-dək, uzunluğu isə 15-16 m-dək və daha artıq olur. Bu ölçülər cecimin toxunma texnikası ilə şərtlənir. Üfüqi dəzgahda toxunan cecimlərə "Yer cecimi", şaquli dəzgahda toxunan cecimlərə isə "Qara cecim" deyilir. Texnikasına və bədii xüsusiyyətlərinə görə cecimlər iki növə bölünür: Alaköynək və Həmyan cecimlər. Cecimlər materialına, texnikasına, məişətdə istifadəsinə, bədii xüsusiyyətlərinə görə İp cecimi, Ladı cecim, Şəddə cecim, Yer cecimi, cecimi parça və s. adlandırılır. XVI əsr Təbriz miniatürlərində təsvir olunmuş cecimlər öz gözəllikləri ilə diqqəti cəlb edir. Kilimin əsas toxunma mərkəzləri Şirvan, Bakı, Qazax, Göyçə, Qarabağ və Təbrizdir. Məişətdə müxtəlif məqsədlərlə işlədilən bir sıra əşyalar kilim toxunuşlu olur. Ornament, naxışlar qısa çıxıntılar və diaqonal xətlərlə xarakterizə edilir ki, bu da toxunma texnikasından irəli gəlir. Cənubi Azərbaycanın "Sənnə" kilimləri xüsusi sıxlığı, incəliyi və zərif işləmələri ilə fərqlənir. Kilimlər materialına, texnikasına, istifadəsinə, bədii xüsusiyyətlərinə, toxunduğu yerə görə Dal kilimi, Çadır örtüyü, Gərdəklik qırmızı kilim, Namazlıq, Çaxmaxlı kilim, Saya kilim, Sənnə kilim, Şamaxı palazı, Şamt və s. adlandırılır. Şəddənin əsas istehsal mərkəzləri Qarabağ, Qazax, Naxçıvan, Cənubi Azərbaycan ( Ərdəbil, Meşqin, Muğan) və Göyçədir. Məişətdə şəddədən mərasim pərdələri və örtükləri, qalın toxunan şəddədən döşənəcək, divar örtüyü, nazik və zərif şəddədən isə parça kimi qadın və kişilərin geyiminin hazırlanmasında, həmçinin də süfrə və s. kimi istifadə edilir, balaca qırmızı şəddələr ayaq altına salınır. Şəddənin əsas üç növü olur: birrəngli - Şal şəddə; damalı - Dama-dama şəddə və məzmunlu - Zili və Dəvəli şəddələr. Şəddənin əsas xüsusiyyəti şaquli zolaq və damalarının olması, ara sahəsinin daha çox qırmızı-göy, qırmızı-qara rənglərin uyğunluğunun üstünlüyü ilə seçilməsidir. Qarabağ şəddələri üçün isə qırmızı fon xarakterikdir. Şəddə sözünün kökünün "Şətrənc", "Şadevərd", yəni şahmat sözündən olduğu ehtimal edilir. Vərninin əsas istehsal mərkəzləri Qarabağ (Bərdə, Şuşa, Ağcabədi, Cəbrayıl, Ləmbəran), Qazax, Naxçıvan və Cənubi Azərbaycandır. Vərnilərdən pərdə, yüküzü, döşənəcək, örtük, həmçinin dəyə və çadırların dekorativ bəzəyi kimi istifadə olunur. Muğanda vərnidən döşənəcək kimi istifadə etmək üçün altına keçə tikilirdi. Qarabağ vərnisinin ornamentinin əsas elementi xalçanın bütün sahəsini tutan, S, ya Z formalı stilizə olunmuş əjdaha təsviridir. Əjdaha bolluq rəmzi kimi, eləcə də evin, ailənin, qəbilənin qoruyucusu hesab olunur. Vərni ornamentləri qədim dövrlərdə şər qüvvələrin rəmzi də sayılmışdır (əjdaha ikili səciyyəli mifik obrazdır). Cənubi Azərbaycanda toxunan vərnilər quş və ağac təsvirləri ilə bəzədilir. Vərnilər iki hissədən ibarət toxunur və sonra bir-birinə tikilir. Bu səbəbdən Qarabağda (Ləmbəran) vərnilər "həmyan", yəni ikiyanlı adlandırılır. Nyu-Yorkdakı Metropoliten-muzeydə saxlanan, XVIII əsrə aid incə naxışlı vərni öz gözəlliyi ilə seçilir. Zilinin əsas istehsal mərkəzləri Qarabağ, Qazax, Bakı, Naxçıvan, Göyçə və Cənubi Azərbaycan hesab olunur. Zilidən ibadət xalçası, pərdə, divar örtüyü, döşənəcək kimi istifadə edilir. Zilinin bəzəklərini stilizə edilmiş quş və heyvan rəsmləri, rəmzi təsvirlər, müxtəlif formalı həndəsi və nəbati motivli ornamentlər təşkil edir. Bakı zililəri zərifliyi, zəngin rəng çalarları ilə şöhrət qazanmışdır. X əsrdə Xoy, Bərgi, Ərcicə, Əxlate, Naxçıvan, Bidlis zilinin toxunduğu məşhur məntəqələr idi. XVI-XVIII əsrlərdə Qarabağ (Cəbrayıl) ipək zilinin toxunduğu əsas mərkəz olmuşdur. Sumaxın ilk əsas istehsal mərkəzi Şirvan (Şamaxı) olmuş, həmçinin Cənubi Azərbaycan (Əhər, Mərənd, Urmiya), Qarabağ (Cəbrayıl, Laçın) və Naxçıvanda toxunmuşdur. Sonralar sumaxın istehsal mərkəzi Qubaya keçmiş və XIX əsrdə xeyli populyarlaşaraq, Azərbaycanın digər bölgələrində də geniş yayılmışdır. Sumaxdan məişətdə döşənəcək, divar örtüyü, kiçik ölçülülərdən - sumaxçalardan isə ibadət xalçası - namazlıq kimi istifadə edilir. Sumaxın bədii tərtibatında Şirvan, Quba, Qarabağ, Gəncə xovlu xalçalarının kompozisiyalarından istifadə olunur. Sumaxlar texnikasına görə Qarımış fərş, ölçüsünə görə Sumaxça, Sumax palaz, Göllü pa-laz və s. adlandırılır. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|