66
standarta nəzərən yeni sayılır, lakin bu heç də bütünlükdə mədəni ənənəyə də aid
deyildir; 3) «yeni» standart kifayət qədər uzun müddət saxlanıla bilər, belə ki, modalı
dövr uzun zaman davam edə bilər; nəhayət, 4) insanın yeniliyə «təbii» cəhd
göstərməsi heç də əksinə olan «təbii» stereotipa cəhd göstarməsindən az deyildir. Hər
iki cəhdin müəyyən nisbətləri tarixi, mədəni, sosial- psixoloji faktorlarla izah olunur.
Çox guman ki, modada «yeniliyə» müasirlik dəyaərinin bir ifadəsi kimi, modalı
davranış motivi səviyyəsində baxılmalıdır. Bundan başqa moda iştirakçıları müasirlik
dəyərinin ifadəsi və biləvasitə dərk edilən dəyər kimi, hamçinin «mütərəqqilik»,
zövqün təkmillaşdirilmasi və s. formalarda iştirak edirlər. Əgər ənənə keçmişin
avtoritetina söykənərsə, onda modada müasirliyin appelyasiyasi bu və ya digər
formada, bu və ya digər davranış nümunəsinin qəbul edilməsi və ya əks etdirilməsi
üçün əsas arqument kimi xidmət edir. Həqiqətən müasir olmaq- öz dövri ilə birgə
addimlamaq deməkdir.
Modada müasirliyin dəyərinin mühüm əhamiyyəti kütləvi istehlak problemlərini
tasbit etmişdir. L.N.Cilina və N.T.Frolova tərfindən 1960- ci ilin ikinci yarısında
Moskvada 9 - 1 0 sinif məktəb şagirdlərinin və valideynlərin modaya münasibətini
öyranmək məqsəqdila sorğular aparılmışdır. Krespondentlar modaya müsbət
yanaşanların cavablarını modanın aspektinə görə dörd qrupa bolmüşdülər.
Modanın dəyərinin, xüsusiyyətlərinin müasirliyini bu və ya digər formada ifada
edən şəxslərin qrupu digərlərinə nisbətən çoxluq təşkil etmişdir 34,7%. Rəylərdən
17,4%- i modanın müasirliyi nəzərə almaqla onu ifadə edənlərin, 4,9%- i
mütərəqqiliyi, 4,2%- i isə qeyri- stabilliyi, dəyişgənliyi ifada edənlərinpayına
düşmüşdür. Buna əlavə olaraq respondentlərin moda haqqında söylədikləri bəzi
xassələri də əlavə etmək və digər qrupa aid etmək lazimdır. Modanın bu
xüsusiyyətlərində müasir modanın kütləviliyini, fərdiliyini və orjinalligını 15,8%,
zövqün inkişafinı 3,5%, yaradıcılıgı ifadə edənlər isə 0,8% taşkil etmişdir.
Beləliklə, modaya bu və digər formada müsbət yanaşanların modanın
strukturunda müasirliyin əhəmiyyəti və dəyərini qeyd edənlərin sayi 54,3% taşkil
etmişdir.
Modanın digər daxili dəyəri onun universalliği və ya diffuzluğudur. Daxili
67
dəyərin müasirliyin dəyəri ilə eyni olmasına baxmayaraq o hər tərəfli
yayaılmamışdır. Məhdudiyyət, mədəni qapalılıq arxaik cəmiyyətlərə xasdır.
Orta əsr Avropa ənənəsində, dini və monarx qaydalarına əsasən müxtəlif
mənsubiyyətə uyğun dəqiq təsbit edilmiş mədəni nümunələr tatbiq edilmişdir. Orta
ə
slərdə bu nümunələrin digər nümunələrlə əvəz edilməsinə cəhd göstərilməsi ciddi
cəzalandırılırdı. Çox sayda cavahirlərdən istifadə edilməsinə qarşı müəyyən olunmuş
qaydaların, aşağı təbəqəyə aid insanların zahiri görünüşüdə ciddi qadağalar
qoymasını buna misal göstərmək olar.
Dirçəliş dövründə vəziyyət dəyiməyə başlamiş, təbəqələşmə və milli qapalılıq
hücumlara, dagıntılara məruz qalaraq ideoloji ənənəçilərin narazılıqlarına səbəb
olmuşdur. Tanınmış mədəniyyət tarixçisi Yakov Burkqardt Italiyanın bu dövrünü
xarakterizə edərkən yazırdı: «Geyim haqqında yazılı surətdə əmr olmayan yerlərdə,
məsələn, Neapolda moralistlarin (əxlaq dərsi verənlərin) sayını məhdudlaşdırmaq
üçün tanınmış adamlarla sadə vətandaşlar arasında fərqi müəyyaən etmək çox çətin
idi. Bununla belə onlar modanın hamişə dəyişməsinə və Fransadan gələn yeni modalı
geyimlərdən istifadə edilməsinə qarşı çıxış edirdilər».
ctimai şüurda universallığın irəli sürülməsi və dəyərin yayılması Avropanın
sosial- iqtisadi tarixində, eləcəda yeni dövrdə fundamental irəliləyişlər, yəni istehsal
vasitələrinin surətlə inkişafi və yeni texniki kommunikasiya vasitələrinin və cografi
mobilliyin gücləndirilməsi və mədəni kontaktların yaranması ilə baölı idi.
Eyni zamanda mənsubiyyət maneələri burjua inqilabı nəticəsində sınırdı.
Burjuaziyada irəli sürülən ideologiya insanların hüquqlanı və qayda qanunlarda
hamının bərabərliyini elan etmişdi. Əgər burjuaziyadan qabaqkı dövrdə müəyyən
təbəqədə mədəni nümunələr dini və etnik qrupa aid insanlar üçün daimi və dəyişməz
qalırdısa, sonralar artıq onlar nisbətən hərəkətli və axınlı olmuşdur. Onlar artıq
müəyyn transformasiya sınağından keçərək bir sosial qrupdan digərinə keçə bilirdilər.
Müxtəlif sosial qruplar qarşıdurmanın ziddinə olan halda təkcə müxtəlif nümunələrə
meyilli olduğu, həm də dövrün xüsusiyyətindən asılı olaraq yeni vədiffuziya
vəziyyətində olan nümunələri mənimsəyirdi. Bu nümunələrdə, hərəkətlərinin
arxasında real sosial- iqtisadi və ənənəvi milli fərqlər duran modanın atribut
68
dəyərlərindən biri olan universallığı ifadə edirdi.
Tanınmış fransiz sosial- psixoloqu Qabriel Tard (1843- 1904- cu illər) modanın
universallıq dəyərinin müasirliyin dəyərinə olan nisbətinin təhlilinə böyük diqqət
yetirmişdir. O apardiği təhlil zamanı «universalliq» terminindən istifadə etməmiş,
hadisəni digər kontekstdə təhlil etmişdir. Belə ki, «nə yenidirsə, o, yaxşıdır», «nə,
köhnədirsə o yaxşıdır» qaydalarına əməl edənlərin qapalı daxili aləmdə yaşadıqlarını
qeyd edirdi.
Müxtəlif siniflərin iştirak etdiyi sosial təbəqələrin, sənət qruplarının
demoqrafiklik kateqoriyalarının və s. daxil olduğu universallıq modanın kütləvilik
ə
lamətidir. Moda çox sayda müxtəlif sosial sistemlərə məxsus olub qlobal xassə
daşıyır. Onun funksiyalaşması məhdud ola bilməz. Ayrı- ayrı elitar qruplar və ya
qapalı mənəviyyatçılar ənənə və ritual çərçivəsində olduğu kimi modanın
funksiyalaşmasını məhdudlaşdıra bilməz.
Moda iştırakıları hansısa geniş, qeyri- müəyyən, bütov diffuza mənsub
olduqlarını hiss edirlər. Onlar formal qaydaları və funksiyaları olan sosial taşkılatı
yaratmırlar. Modalı standartlar ümumi qəbul edilmiş qaydalara məxsusdur, lakin
qəbul edilmiş qaydalar tam deyildir, bir qayda olaraq hamıya onun bir hissəsi çox və
yə az olur.
Universallıq elə bir ifadadır ki, «moda»nın hərəkətində hansısa kütlə ilə bağlı
olmasından asılı olmayaraq dövlatlararasi sərhədləri yaxşə qət edir. Bu daöz
növbəsində müasir kütləvi istehsal, kommunikasiya vasitələrinin inkişafı, mədəni
kontraktlar və s. ilə bağlıdır.
Bütün göstərilən momentlər ictimai təfakkürlə özünün və özgə nisbətlərinə təsir
göstərir. Arxaik cəmiyyətlərdə yeniliyinin qəbul edilməsi əksər hallarda ksenofobiya
ilə baglidir. Modada «ozga», makan və madani uzaqhq, aksar hallarda dəyər pozitiv
çalarlarla boyanmışdır. Bu uzaqlıq sanki modalı standartlar ilə müasir mədaniyyəti
yaxınlaşdırır. Modalı standartları və obyektlərin ekzotik ustünlüyü bəzan onların
görkəmli görünməsinə bir mənbaəkimi xidmət edir.
Müasirlikdən və universallıqdan fərqli olaraq üçüncü, modanın məkan və zaman
(çərçivəsində məhdud olmayan davamlı, dəyərli nümayişidir. Müxtəlif
Dostları ilə paylaş: |