Microsoft Word Bank Feal esas docx

 
25 
Finans  alətlərinin  elementlərinə  görə  də  finans  bazarını  dövlət  qiymətli  kağızları  və 
korporativ  qiymətli  kağızlar  bazarı  kimi  təsnifləşdirə  bilərik.  Dövlətin  finans  bazarında  emitent 
kimi çıxış etməsi büdcə kəsirin borclanma yolu ilə örtülməsi ilə bağlıdır. Korporativ finans alətləri 
isə real iqtisadiyyatın özəl qurumlarının maliyyə ehtiyaclarının ödənilməsinə xidmət edir. Dövlət 
borc  sənədlərinin  finans  bazarında  ağırlığının  artması  özəl  qurumların  sərəncamlarına  gələn 
maliyyə  axınlarının  məhdudlaşmasına  gətirib  çıxarır.  Bu  tendensiya  ölkə  iqtisadiyyatında  inves-
tisiyaların azalmasına, nəticə etibarilə iqtisadi artım tempinin aşağı düşməsinə yol aşır (crowdinq 
təsiri). Dolaylı maliyyə  vəsaitləri şəraitində əmanətçilər öz vəsaitlərini müəyyən müddət və faiz 
ödənilməsi şərti ilə finans institutlarına verirlər. Sonradan kreditə ehtiyacı olan şirkət və fərdlərin 
bu ehtiyacları finans qurumları tərəfindən təmin edilir. Göründüyü kimi, finans bazarında borc ve-
rənlərlə borc alanlar arasındakı qarşılıqlı münasibətləri finans sistemi tənzim edir.  Lakin, bu za-
man  fondların  axını  göstərilən  iqtisadi  subyektlərin  bilavasitə  görüşməsi  nəticəsində  deyil, 
vasitəçi qurumların yardımı ilə baş verir.  Təbii ki, əgər finans sistemi olmasa idi, borc vermək 
istəyənlərlə,  borc  almaq  istəyənlər  bir-birini  tapmayacaq,  nəticədə  dolayı  pul  münasibətləri  də 
qurulmayacaqdır. Birbaşa maliyyə vəsaitləri şəklində borc almaq istəyində olanlar finans bazarında 
doğrudan borc verənlərə qiymətli kağız sataraq fond təmin edirlər. Bu durumda borc alan iqtisadi 
vahidlər borclarını gələcəkdə əldə etdikləri gəlirlərdən ödəmək öhdəliyini öz üzərinə götürür. 
 Bu  bazarlar  axtarılan  fondun  müddətinə  görə  də  adlandırılır.  Ən  çox  bir  il  olaraq 
tanımlanan qısa müddətli fondların alınıb satıldığı bazarlara pul bazarları, bir ildən  yuxari, yəni 
uzun müddətli fondların axtarıldığı bazarlara isə sərmayə bazarları adı verilir.  
Qısa  müddətli  fond  təklif  və  tələbinin  bir  araya  gəldiyi  bazarlara  "pul  bazarları"  (money 
markets) deyilir. Diqqət edilməsi lazım gələn ən önəmli nöqtə, bu bazarın qısamüddətli fondlar-
dan təşkil edilməsidir. Burada göstərilən müddət, prinsipcə, bir ildən yuxarı ola bilməz. 
Pul bazarlarında fəaliyyət göstərən ən önəmli qurumlar-banklardır. Kommersiya banklarının 
mənbələrini  təşkil  edən  əmanətlər  qısamüddətli  olduğu  üçün  bankların  satdıqları  fondlar  da 
(kreditlər) qısamüddətli olmaqdadır. Pul bazarı alətləri sırasına hökümətlərin ixrac etdiyi xəzinə 
bonoları    dövlət  istiqrazları,  özəl  sektor  qurumlarının  ixrac  etdiyi  xəzinə  bonoları,  dövlət 
istiqrazları,  özəl  sektor  qurumlarının  ixrac  etdiyi  finansman  fondları,  bankların  ixrac  etdiyi 
depozit sertifikatları, Repo anlaşmaları daxil edilə bilir. 
Pul    bazarında  əldə  edilən  fondlar  şirkətlərin  finansmanında  istifadə  edilir.Bu  bazarda 
ş
irkətlərin  gerçəkləşdirilməsində  istifadə  edilən  alətlər  isə  ticari  sənədlər  və  əmanətlərdir.  Pul 
bazarında gerçəkləşdirilən əməliyyatlarda müddət qısa, risk və faiz nisbətləri aşağıdır.  
Orta və uzun müddətli fond təklif və tələbinin bir araya  gəldiyi bazara "kapital bazarları" 
adı  verilir.  Kapital  bazarını  pul  bazarından  ayıran  ən  əsas  xüsusiyyət  orta  və  uzunmüddətli  (bir 
ildən  çox  olmaq  şərti  ilə)  fondlardan  meydana  gəlməsi  və  bu  fondların  şirkətlərin  durum 
varlıqlarının digər bir ifadə ilə sabit sərmayə ehtiyaclarının qarşılanmasında istifadəsidir. Qaynaq-
lar pul bazarlarındakı kimi yığım olub, alətləri isə aksiya və istiqraz kimi qiymətli kağızlardır. Bu 
bazardakı əməliyyatlarda müddət uzun, risk və faiz nisbətləri də aşağıdır. 
Uzunmüddətli  fond  ehtiyaclarının  qarşılaşdığı  sərmayə  bazarlarının  ən  təməl  iki  aləti  isə 
istiqrazlar və səhm sənədləridir. Şirkətlər finans bazarından 2 şəkildə qaynaq əldə etmək imkanına 
malikdirlər. Ən çox istifadə olunan metod borc aləti (bono kimi) ixrac etməkdir. Bu alətlə firma 
borc  alətini  (bonoyu)  alan  quruma,  məlum  bir  ödəmə  zamanında  (müddət  sonunda)  məlum  bir 
gəlir  ilə  birlikdə  əsas  pulu  ödəməyi  öhdəlik  edir.  Borcun  müddət  sonu  bir  ildən  az  isə  "qısa 
müddətli",  bir  illə  on  il  arasında  ödəmə  tarixi  olan  bonolara  "orta  müddətli",  müddəti  on  ildən 
daha uzunüddətli qiymətli kağızlara isə "uzunmüddətli" bonolar qoyulur.  
Ş
irkətlərin cəlb edə biləcəkləri başqa bir finans mənbə aləti səhmlərdir. Səhm olan qurum və ya 
fərd,  səhmi  çıxaran  şirkətə  ortaq  olmaqdadır.  Şirkət  il  sonunda  mənfəət  əldə  etməsi  halında  səhm-
darlara "divident"  verir.  Səhmləri bono  və  ya istiqrazdan ayıran ən önəmli xüsusiyyətlər:  səhmlərin 
müddətinin olmaması və ya müəyyən edilmiş olan bir gəlir nisbətinə sahib olmamasıdır.  
Beləliklə, finans bazarı beş həlqədən təşkil edilir:  
1) Yığım sahibləri (fond təklif edənlər); 
2)  nvestorlar (fond tələb edənlər); 

---

 
26 
3) Finansman alətləri; 
4) Yardımçı qurumlar; 
5) Hüquqi və idari nizamlayıcı qurumlar. 
Finans bazarlarında yer alan fərdlərin və ya şirkətlərin verəcəkləri investisiya qərarlarında, 
finansal  alətlər  böyük  önəmə  malikdirlər.  Finans  alətlərinin  çeşidli  və  çox  saylı  olması, 
investorlara  alternativ  investisiya  imkanları  saxlayır.  Yığımlardan  təşkil  edilən  fondların  finans 
kəsiri olan investorlara təklif edilməsi finans bazarlarının mövcud olmasının başlıca səbəbidir. 
Kapital  bazarları  içində  də  təşkilatlanmış  və  təşkilatlanmamış  kapital  bazarları  olaraq  bir 
fərqlənmə  mümkündür.  Təşkilatlanmış  kapital  bazarları,  məsələn,  stanbul  və  ya  Moskva  Fond 
Birjasında əməliyyat görən "səhm bazarı" və "istiqraz və bono" bazarıdır. Kredit təklif və tələbi 
pul bazarlarından kapital bazarlarına və ya kapital bazarlarından pul bazarlarına doğru asanca axa 
biləcək xüsusiyyətdə olduğundan ikili xarakterə malikdir. 
Pul bazarları ilə sərmayə bazarları bir-biri ilə çox yaxın əlaqəlidir, belə ki, faiz nisbətlərində 
meydana gələ biləcək artım və  ya azalışlar, pul və sərmayə bazarlarındakı hərəkətlərin birindən 
digərinə doğru axınına təsir edir. 
Faiz  nisbətləri  iki  bazar  arasındakı  fond  axınını  nizamlayır,  yəni  nizamlayıcı  dayanıqlı 
vəziyyət alır. Fond təklif edənlər öz investisiya siyasətini və əldə etməyi gözlədikləri qazanclara 
ə
saslanaraq  fondları  bazarların  birinə  və  ya  hər  ikisinə  də  istiqamətləndirə  bilirlər.  Fond  tələb 
edənlər isə istədikləri fondun çeşidinə bağlı olaraq hər iki bazarı da saxlaya bilirlər. Bəzi vasitəçi 
qurumlar pul və ya kapital bazarlarında əməliyyat həyata keçirirlər. Hər iki bazar arasındakı cari 
faiz  nisbətlərində  dəyişiklik  olmaqla  yanaşı,  həm  də  aralarında  çox  yaxın  bir  əlaqə  mövcuddur. 
Fondlar aşağı faiz nisbətlərindən yüksək olana doğru tendensiya göstərir. Pul bazarında meydana 
gələn dəyişmə sərmayə bazarları üzərində təsirini göstərir.  
Faiz  nisbətləri  isə  bu  iki  bazar  arasındakı  fond  axınında  nizamlayıcı  bir  rol  oynayır.  Bu 
bazarlarda fond təklif edənlər investisiya siyasətləri və gözlədikləri gəlirlər istiqamətində fondları bir 
bazardan digər bazara və ya birdən çox bazarlara doğru yönəldə bilir. Fond tələb edənlər isə ehtiyac 
duyduqları kreditin növünə görə bir bazardan və ya birdən çox bazardan borclana bilir. 
Bəzi  vasitəçi  qurumlar,  xüsusilə  banklar  pul  və  kapital  bazarlarına  aid  əməliyyatlan 
gerçəkləşdirməklə hər iki bazarda da çalışma yetkisinə malikdir. 
Finans bazarlarında fondlar aşağı faiz nisbətlərinden yüksək nisbətli olanlara doğru hərəkət edir. 
Məsələn,  pul  bazarlarında  görülən  faiz  nisbətindəki  artımlar  sərmayə  bazarlarına  mənfi  təsir 
göstərməklə fondların sərmayə bazarlarından pul bazarlarına doğru axımına səbəb olur. 
Ə
məliyyatlarına  görə  finans  bazarları:  I  və  II  bazarlar  adlandırılır.  Finans  bazarlarında 
ə
məliyyat görən finans alətləri, bazarlara ilk dəfə girilməsinə görə, I və II bazarlar olaraq iki qrupa 
ayrılır.  Finans  bazarlarına  ilk  dəfə  çıxarılan  səhm və  istiqraz  kimi  qiymətli  kağızları  ixrac  edən 
ş
irkətlər ilə əmanət sahiblərinin doğrudan doğruya qarşılaşdıqları bazarlara "I bazarlar" (primary 
markets)  deyilir.  I  bazarlar  kapital  bazarları  məntiqi  ilə  uzunmüddətli  fondların  əmanət  sa-
hiblərindən  şirkətlərə  hərəkət  etməsini  saxlar  və  gerçəkləşdirilən  istiqraz  və  aksiya  sənədləri 
satışları  ilə  şirkətlərə  yяni  sərmayə  yaradar.  I  bazarlara  daha  öncə  təklif  edilmiş  və  dövriyyədə 
olan uzunmüddətli qiymətli kağızların alınıb satıldığı, aksiyalarda heç bir zaman, istiqraz müddəti 
gəldiyində,  bu  qiymətli  kağızları  ixrac  edən  zaman  quruma  baş  vura  bildikləri  bazarlara  "II 
bazarlar" (secondary markets) deyilir. II bazarlar qiymətli kağızların pula dönmə sürətini artıraraq, 
I bazara tələb yaradır və inkişafa yardımçı olur. Ayrıca, bu bazarda gerçəkləşdirilən fəaliyyətlərin 
ş
irkətlər ilə heç bir əlaqəsi yoxdur.  
Təşkilatlanmamış  kapital bazarları isə hüquqi və idari qaydaları olmayan,  fiziki və rəsmi 
bir məkana sahib olmayan, təşkilatlanmış bazarların xaricində alqı-satqı işləmələrinə davam edən, 
ə
laqəli qurum və quruluşların nəzarət və təftişindən uzaq (yəni ingiliscə buna "Over  The Counter 
(OTC) Markets) olan finans bazarıdır. 
Yerli  və  regional  bazarlar.  Bazarları  ölkə  içindəki  yayğınlığına  görə  yerli  və  regional 
olaraq  iki  qrupa  ayıra  bilərik.  Finansal  alətlərin  ölkə  daxilindəki  alqı-satqı  işləmlərinin 
gerçəkləşdirildiyi  bazarlara  "yerli  bazarlar"  (national  markets)  adı  verilir.  Yerli  bazarlar, 
sərmayənin  tabana  yayılmasına,  əmanətlərin  aktiv  hala  gətirilməsinə  vasitəçi  olmaqda,  eyni 

---