Microsoft Word Bank Feal esas docx

 
35 
2)  Forward  sözləşmələri  III  şəxslərə  dövr  edilməz  və  ləğvi  də  ancaq  tərəflərin  razılığı  ilə 
mümkündür; 
3) Forward kontraktlarında təminat yatırma məcburiyyəti yoxdur; 
4) Forward kontraktlarında tərəflər bir-birilərini tanıyırlar, təhvil öhdəliklərini bir-birlərinə  qarşı 
yerinə yetirirlər.   
Opsiyon (seçənəkli əməliyyat) bazarları. Opsiyon sahibinə müəyyən bir qiyməti, müəyyən bir 
tarixdə  və  ya  müəyyən  bir  müddət  içində,  öncədən  müəyyən  edilən  bir  qiymətdən  satma  və  ya 
satınalma haqqı verən bir kontraktdır. Opsiyon haqqı haqq sahibinə irəlidəki bir tarixdə qərar vermə 
imkanı saxlayır. Şərtlər uyğundursa satma haqqı istifadə edilir, deyilsə istifadə edilməz. Haqqın möv-
zusunu  təşkil  edən  varlıq  keçən  müddət  içində  dəyər  qazanmışsa,  onda  opsiyon  haqqı  alma  tətbiq 
edilir, satma haqqı isə istifadə edilməz. 
Malın  dəyəri  düşdüyü  təqdirdə  də,  opsiyon  satma  haqqı  tətbiq  edilir,  alma  haqqı  isə  istifadə 
edilməz. Opsiyon istifadə edilməyi təqdirdə, yatırımçının opsiyon dəyəri qədər itkisi olur.  Opsiyonlar 
valyuta  kursu  və  faiz  nisbəti  kimi  riskləri  ortadan  qaldırmaq  məqsədi  ilə  istifadə  edilən  və  bu  gün 
istifadə  sahələri  daha  da  genişlənən  aksiya  və  istiqrazlar  kimi  alətlər  üzərinə  də  yazıla  bilən  finans 
alətləridir.  Opsiyon    alış  və  satış  opsiyonu  olaraq  ikiyə  ayrılır.  Alış  opsiyonu  müəyyən  bir  tarixdə 
müəyyən bir hissənin sənədini alıb-almama, satış opsiyonu isə müəyyən bir tarixdə bir aksiyanı satıb-
satmama haqqını verir. 
Opsiyon əməliyyatlarında tərəf olan investordan biri opsiyon kontrakt hazırlayan və satan tərəf, 
digəri isə bəlli bir dəyər qarşılığı opsiyonu satın alan yatırımçıdır. 
Opsiyon və futures əməliyyatlarının bəzi bənzər və fərqli cəhətləri vardır: 
1) Hər ikisi gələcək bir tarixdə təhvil əsasına dayanır; 
2)  Futures  sözləşməsi  satın  alanların  (satanların  qazancları,  zərərləri)  futures  qiymətlərdəki 
artıma bağlıdır. Alış və satış opsiyonu satıcılarının mənfəət və zərər durumu isə investorların mənfəət 
və zərər profilinin tam tərsidir; 
3)  Opsiyon  almaq  opsiyonu  yazmaqdan  daha  az  risklidir.  Alıcının  riski  opsiyon  primi  ilə 
məhduddur. Futures kontraktlarında isə uzun mövqe alanın riski qısa mövqe alandan daha yüksəkdir; 
Opsiyon primi opsiyon satın alınan anda ödənir. Futures üçün isə prim ödənməz. Buna qarşı fiıtures 
kontraktları üçün başlanğıc marjı və günlük hesablaşma uyğulaması vardır; 
4) Opsiyon yazıldığında (satıldığında) prim gəliri əldə edilir. Futures kontraktlarında isə belə bir 
gəlir yoxdur; 
5) Opsiyonlar və futureslər meylli qorumaya malikdirlər. 
SWAP əməliyyatları. SWAP sözünün mənası dəyişmə deməkdir. SWAP əməliyyatı hər hansı 
bir  pulun,  ya  da  finansal  varlığın  eyni  anda  spot  bazarda  və  forward  bazarlarında  əməliyyat 
görməsidir. SWAP əməliyyatında bir müddət başqa bir müddət ilə dəyişdirilir. Məsələn, bir xarici pul 
spot bazarda alınıb forward bazarda satıla bilir. Ya da eyni xarici pul fərqli müddətlərdə iki ayrı forward 
ə
məliyyatının predmeti olur. SWAP texnikasından istifadənin səbəbləri aşağıdakılardır: arbitraj, varlıq-
ların gəliri nisbətini yüksəltmək üçün risk menecment xərcini azaltmaqdır. 
 
 
1.6. KAP TAL BAZARI 
 
Kapital  bazarı  orta  və  uzunmüddətli  fond  təklif  və  tələbinin  qarşılaşdığı  bazardır.    Kapital 
bazarının tipik xüsusiyyəti və pul bazarından ayrıldığı ən başlıca əsası bu bazarın uzunınüddətli 
fondlardan  meydana  gəlmiş  olmasıdır.  Kapital  bazarından  saxlanan  fondlar  daha  çox  şirkətlərin 
bina,  avadanlıq  kimi  olan  vəsaitlərinin  finansmanında  istifadə  edir.  Qısaca,  desək,  kapital 
bazarından saxlanan fondlar sabit sərmayə ehtiyacının ödənilməsində böyük əhəmiyyətə malikdir.  
Pul  bazarında  olduğu  kimi,  kapital  bazarının  mənbələri  yığımlardır.  Kapital  bazarının  ən 
önəmli və ya uyğun olaraq istifadə etdiyi alətlər: səhm və istiqrazlardır. Kapital bazarında təklif və 
tələb bəzi alətlər yardımı ilə qarşılaşır. Sərmayə fondları qiymətli kağızların alqı-satqısı yolu ilə bir 
ə
ldən digər ələ dəyişdirilir. Ona görə də bu halda kapital bazarını qiymıtli kağızlar bazarı ilə birlikdə 
düşünmək  məcburiyyətindəyik.  Adətən,  kapital  bazarı  ilə  qiymətli  kağızlar  bazarı  anlayışları  çox 

---

 
36 
vaxt bir-birinə yaxın olduğundan, sinonim kimi qəbul edilir. Qiymətli kağızlar bazarı isə özəlliklə 
istiqraz və səhm bazarlarını əhatə edir. Bir az da dərinliyə girsək, sərmayə bazarları ilə qiymətli ka-
ğ
ız bazarındakı hərəkətlərin gerçəkdə tərs yöndə olduğu anlaşılır. Kapital bazarında "Mal" kapital 
fondları,  qiymətli  kağız  bazarında  isə  istiqraz,  səhm  kimi  "kağızlar"dır.  Bir  kimsə  100  manatlıq 
aksiya  satın  almaq  istədiyi  zaman,  bu  kapital  bazarı  yönündən  sərmayə  təklifi,  qiymətli  kağızlar 
bazarı yönündən isə qiymətli kağız tələbi anlamını verir. Göründüyü kimi, kapital bazarı qiymətli 
kağız bazarı gerçəkdə bərabər anlamlı deyil, tərs anlamlı qurumlardır. 
Birində təklifi təşkil edən bir hərəkət, digərində tələbi şərtləndirir.  Bu tərs yönlüyə baxmayaraq, 
qiymətli  kağızlar  bazarını  kapital  bazarı  içində  və  ya  onun  bir  parçası  olduğunu  söyləmək 
mümkündür, ya da başqa bir yöndən baxsaq, əsil bazarın kapital bazarı olduğunu, qiymətli kağızların 
isə ayrıca bir bazarı təşkil etmədiyini sadəcə qiymətli kağızların kapital bazarında fondların əldən-ələ 
dəyişdirilməsində istifadə edilən alətlər olduğunu da irəli sürə bilərik. Qiymətli kağız bazarında, digər 
bazarlarda olduğu kimi təklif-tələb qanuni keçərli olmaqla bərabər, bəzi hallarda bundan kənaraçıxmalar 
da  müşahidə  olunur,  yəni  bu  bazarda  xatırladılan  qanun  işləmir.  Digər  bazarlarda  bir  malın  qiyməti 
düşüncə ona qarşı tələb artırsa, qiymətli kağızlar bazarında isə bəzi hallarda qiymət düşərkən tələb azala 
da  bilər.  Alınıb-satılan  malın  fiziki  bir  dəyərinin  olmaması,  doğrudan-doğruya  hər  hansı  bir  ehtiyacı 
ödəməməsi və spekulativ xarakterli olması təklif və tələbdə tərsinə elastikliyi yarada bilir. 
Kapital bazarının növləri. Kapital bazarını müxtəlif meyarlara görə qruplara ayıra bilərik: 
1)  Qiymətli  kağızların  ilk  dəfə  bazara  çıxıb-çıxmadığına  görə:  I  bazar,  tədavülə  ilk  dəfə 
çıxarılan  qiymətli  kağızların  əldən-ələ  dəyişdirildiyi  bazarlardır;  II  bazar  -  kapital  bazarlarına  daha 
öncə çıxarılmış və hələ də tədavüldə olan qiymətli kağızların alınıb-satıldığı bazarlardır. 
2) bazarların təşkilatı vəziyyətlərinə görə: 
təşkilanlandırılmış  kapital  bazarı,  yəni  qiymətli  kağızların  alqı  və  satqısı  birjalarda  aparılır; 
sərbəst kapital bazarı, yəni müəyyən məkanı olmayan bazarlardır. 
3)  ölkə  miqyasında  olub-olmamasına  görə:    ölkə  səviyyəsində  kapital  bazarı;  bölgə  miqyaslı 
kapital bazarı. 
4) qiymətli kağız çeşidlərinə görə: özəl sektora aid aksiya və istiqrazların bazarı və dövlətə aid 
istiqraz və xəzinə bonolar bazarı.  
Kapital  bazarının  funksiyaları.  I)  yığımların  sənayə  sektoruna  axımını  təmin  edir;    II) 
aksiyaların dəyərinə uyğun olaraq şirkət menecmentinin fəaliyyətinə qiymət vermək olur. 
Sərmayə  bazarında  fondlar  qiymətli  kağız  müqabilində  əldən-ələ  dəyişdirildiyinə  görə,  fond 
sahibləri  bu  sənədləri  iki  formada  satın  ala  bilirlər:  ya  ilk  ixracdan,  ya  da  ikinci  əldən.  Məhz  bu 
səbəbdən kapital bazarı iki kəsimdən ibarətdir: I bazar: yığım sahibləri istiqraz və aksiya kimi haqq 
təmsil  edən  sənədləri  bilavasitə  ixrac  edən  qurumların  və  ya  bunları  ixraca  vasitəçilik  edən  qu-
rumlardan ala bildikləri hallarda I bazardan (primary market) söhbət gedə bilər. I bazarda ən önəmlisi 
qiymətli kağızların ixracdan alınmasıdır. Arada bir vasitəçi qurumun olması bu alışın I bazarda ger-
çəkləşməsinə maneçilik törətməz. II bazarda qiymətli kağızları ixracdan alanlar bunları pula çevirmək 
istədikləri  təqdirdə,  sonsuz  müddətli  sənədlərdə  (aksiyalarda)  heç  bir  zaman,  orta  və  uzunınüddətli 
sənədlərdə (istiqrazlarda) müddətindən əvvəl, bunları ixrac edən qurumlara müraciət edə bilməzlər. 
II bazar bu durumdakı qiymətli kağızların pula çevrilməsini saxlayan bazardır və qiymətli 
kağızların  likvidliyini  artıraraq  I  bazara  tələb  yaradır,  onun  inkişafını  təmin  edir.  Bu  baxımdan, 
kapital bazarında II bazar I bazar qədər önəmlidir.  nkişaf etmiş bazarlarda II bazarın iş həcmi I 
bazardan dəfələrcə böyükdür. II bazarın ən yaxşı təşkilatlanmış bölümü qiymətli kağız birjasıdır. 
I  bazar  daha  çox  sərmayə  bazarı  bilinci  ilə,  II  bazar  isə  qiymətli  kağız  bazar  bilinci  ilə 
çalışır. I bazarda uzunmüddətli fondların yığım sahibindən şirkətlərə transferi prosesi ortaya çıxır 
və  I  bazarda  istiqraz  və  aksiya  satışları  sonuncuda  şirkətin  strukturuna  təzə  pul  halında  yeni 
sərmayə  daxil  edir.  Ancaq  II  bazarda  əldən-ələ  dəyişdirilən  qiymətli  kağızlar  fondları  istifadə 
edənlərdən  çoxdur.  II  bazardakılar  öz  aralarında  qiymətli  kağızları  alıb-satırlar  burada  alınıb-
satılan  şey  sərmayə  fondları  deyil,  bir  neçə  qiymətli  kağızlardır.  Qiymətli  kağız  bazarında  tələb 
faktoruna təsir edən amillər aşağıdakılardır:  
1.  Ümumi pul miqdarı;  
2.  Xalqın yığım imkanları; 

---