www.uemu.birolmali.com
Urmu Kitabxanasi
21
imprintinq vä interyeksiyalarda, affiliasiya vä stratifikasiyalarda, sosiogenezlärdä, märasimlärdä vä s. yaşadığından, indiyä
qädär ölmäyib vä çox ehtimal ki, hälä neçä äsr dä öz mövcudluğunu qoruyub saxlayacaq. Bir sözlä, här käsin dünyagörüşü,
häyata baxışı, zövqü, xarakteri vä s., digär faktorlarla yanaşı, mänsub olduğu dinin, irqin, irsin, sinfin, millätin vä s.-in
(müxtäsär olaraq, daxil olduğu sosial mühitin) täsiri altında, onunla qarşılıqlı münasibätdä formalaşır ki, bu baxımdan, här
käs ölänä qädär dünyaya öz milli, dini, irqi, irsi, cinsi, sinfi, siyasi vä s. eynäyindän baxır («Sosial tälim» cäräyanının
mövqeyi burada bu bändlä üst-üstä düşür). Vä şäxsiyyätin sosial strukturunu – insanların irqi, irsi, cinsi, dini, milli, sinfi,
mähälli vä s. kimi mänsubiyyäti täşkil edir.
Yuxarıda deyildiyi kimi här bir käs öz valideynlärinin bioloji genläri ilä yanaşı häm dä öz dövrünün vä
cämiyyätinin sosial genlärinin daşıyıcısıdır. Ümumi mädäni däyärlär, ümumi peşä, ümumi sinfi mänsubiyyät,
ümumi ekoloji problem, ümumi tarixi yol vä s. gec-tez insanlarda oxşar psixologiyalar yaratdığı bugünkü elmdä
aksiom kimi qäbul edilir. Psixologiyada hälä 1906-cı ildän U.Samner täräfindän daxil edilmiş «etnosentrizm»
adlı bir termin dä mövcuddur ki, bu da başqalarının davranışını öz mädäniyyäti prizmasından qavramaq,
interpretasiya etmäk tämayülünä deyilir. U.Samnerä görä, insanların täfäkküründä öz qrupunu ierarxiyanın
zirväsindä yerläşdirib digär qrupları aşağıda görmäk vä bunun näticäsi olaraq isä öz qrupunun standartlarını
başqa qrupların qiymätländirilmäsindä meyar kimi istifadä etmäk tämayülü mövcuddur. Här bir mädäniyyät
«dünyanın mänzäräsi» deyilän reallığı qavramaq üçün öz üzvlärinä färqli koqnitiv matritsa verir ki, bunun
näticäsi olaraq, real dünyanın mänzäräsi ayrı-ayrı mädäniyyätlär prizmasında bir-birindän käskin färqli şäkildä
görünmüş olur. Bütün bu säbäblärdän, ayrı-ayrı sosial qruplarının psixologiyasına az-çox bäläd olmaq vä
müxtälif adamlarla ünsiyyätdä onların hämin bu sosial xarakteristikasını mütläq näzärä almaq häqiqi «qälb
mühändisi» olmaq işinin zäruri elementlärindändir. Bunsuz ünsiyyät – däniz ortasında xäritäsiz vä kompassız
oriyentasiya axtarmaq kimi bir şeydir.
I.2.3.3. Sosial qrupların tipläri
Sosial qruplar dedikdä hansısa aspektdän oxşar älamätläri olan insan topluları näzärdä tutulur. Vä bu
insanlarınsa heç dä eyni mäkan vä zamanda yaşaması mütläq zäruri deyil. Aşağıda sosial qrupların müxtälif
parametrlär äsasında aparılan bäzi täsnifatları sadalanır:
1) Häcminä görä: böyük, orta, kiçik vä mikroqruplar;
2) ctimai statusuna görä: formal (räsmi) vä qeyri-formal (qeyri-räsmi);
3) Qrup üzvlärinin bir-biri ilä rabitäsinin dayanıqlılığına görä: real (kontaktlı) vä şärti (hansısa älamät äsasında
färqländirilmiş);
4) nkişaf säviyyäsinä görä: diffuz, assosiativ, korporasiya, kollektiv;
5
5
)
) Üzvlär üçün ähämiyyätliliyi baxımından: referent vä qeyri-referent;
Vä s.
Psixologiyada ümumi olaraq belä qäbul olunub ki, hansısa bir aspektdän ümumi bir cähäti olan insan
bölümünün psixikasında da oxşar olan älamätlär olmalıdır. Belä ki, mäsälän, hansısa peşä hämin peşä ilä mäşğul
olan bütün insanlarda zaman-zaman eyni reflekslär tärbiyä edir, yaxud hansısa din, hämin dinä etiqad edän här
käsdä bänzär davranış vä düşüncä modelläri, yasaq vä häzz täsävvürläri formalaşdırır. Aşağıda bäzi sosial
qrupların psixologiyası barädä müxtäsär mälumatlar verilir:
I.2.3.4. Bäzi sosial qrupların psixologiyası
I.2.3.4.1. Qadın vä kişi psixologiyası
«1970-ci illärdä alimläri o narahat edirdi ki, gender färqi sahäsindäki tädqiqatlar qadınlarla bağlı stereotiplärin
korlanmasına vä bunların qadınlara mänsub çatışmamazlıq kimi yozulmasına gätirib çıxaracaq (Jesse Bernard 1976). 1980-
ci illärdän başlayaraq gender färqini tädqiq edän alimlär özlärini daha särbäst hiss etmäyä başladılar (Ashmore 1990): ilkin
märhälädä äsassız şişirdilmiş stereotipläri täkzib etmäklä «cinslärin bärabärliyi barädä olan täsävvürläri inkişaf etdirmäk»
istäyirdilär (Eagly 1986). Bundan sonra 1990-cı illärdän başlayaraq bir çox tädqiqatçılar psixologiyanın digär sahälärindä
öyränilänlärdän heç dä az ähämiyyät käsb etmäyän bir sıra ähämiyyätli gender färqläri aşkara çıxardılar (Alisa Eagly 1995).
Bir çox elmi-tädqiqatlar cinslär barädä olan bir sıra stereotipläri täsdiqlädi. Mäs., kişilärlä müqayisädä qadının daha az
aqressiv olması, onların daha çox qayğıkeş, himayädar vä hissiyyatlı olmaları vä s. eksperimental şäkildä sübut olundu
(Swim, 1994)» (157 säh. 229).
Ümumi halda, kişilärdä mäntiqi-rasional funksiya daşıyan sol vä qadınlarda hissi-atributiv funksiya daşıyan sağ beyin
yarımküräsinin dominant aktivlik täşkil etmäsi ilä älaqädar olaraq, onların istär davranış vä düşüncä modeli, istärsä dä,
cämiyyätin etik vä estetik normalar sistemindäki yeri hämişä biri-birindän käskin färqlänib vä bütün bunlar son näticädä,
tarixän äks qadın-kişi stereotiplärinin formalaşmasına gätirib çıxarıb.
Hälä uşaq yaşlarından oğlanlara – inadkarlıq, rasionalizm, öz qüvväsinä inam vä s. qızlarasa – qayğıkeşlik, hässaslıq,
mülayimlik, zäriflik vä s. kimi keyfiyyätlär tälqin edilir.
Sırf kişi davranış stili hämişä aktivlik, mäqsädyönlülük, qätiyyät vä rasionallıqla älaqädar täsävvür olunub. Qadınlarsa
äksinä, hämişä intellektual vä iradi sferalardan känar, yalnız emosiyalarla älaqädar bir mäxluq kimi qäbul edilib. Kişi adı
bütün hallarda – qüvvä, qadın adısa – ismät, incälik, hässaslıq vä qayğıkeşliklä assosiasiya edilir.
Kişilärdä – xarici görkäm (hündürboyluluq, enliküräklilik...), qüvvä, kişilik, ağıl, müstäqillik, qeyri-adilik, istedad,
vicdanlılıq vä s.; qadınlardasa – müxtälif davranış vä danışıq maneralarında, hätta duruşlarında üzä çıxan incälik, zäriflik,
kömäksizlik, mehribanlıq, utancaqlıq, emosionallıq vä s. kimi xüsusiyyätlär äks cins üçün xüsusi cälbedici täsir göstärir.
Dostları ilə paylaş: |