47
Səhmin məsuliyyəti məhdud formada olur, yəni müəsissə borclu olarkən və
ya iflasa uğrayarkən səhmdar, sahib olduğu səhmlərin sayına görə məsuliyyət
daşıyır.
Səhm parçalana və birləşə bilir. Parçalanmada bir səhm bir neçə səhmə
parçalanır. Bu zaman səhmdarların köhnə sertifikatları yenisi ilə əvəz edilir ki,
burada da onların daha çox səhmə malik olmaları göstərilir. Birləşmədə isə
səhmlərin sayı azalır, bir neçə səhm birləşərək bir səhmə çevrilir. Bu zaman
səhmlərin nominal qiyməti artır. Bu zaman da səhmdarların köhnə sertifikatları
yenisi ilə əvəz edilir ki, burada da onların daha az səhmə malik olmaları göstərilir.
Hər iki halda nizamnamə kapitalında heç bir dəyişiklik baş vermir.
Ümumiyyətlə səhmlər malik olduqları hüquqlara görə də adi və imtiyazlı səhmlərə
bölünür. Adi səhmlər yuxarıda göstərilən hüquqlara malikdirlər. mtiyazlı
səhmlərin buraxılmasında əsas məqsəd əlavə kapitalın cəlb olunmasıdır. mtiyazlı
səhmlərin sahibləri səhmdarların yığıncaqlarında səs hüququna malik olmurlar.
Lakin elə düşünmək lazım deyil ki, imtiyazlı səhm sahibləri tamamilə səs vermək
hüququndan məhrumdurlar. Əgər səhmdarların illik yığıncağında bu növ səhm
sahibləri üçün müəyyən edilmiş dividentin ödənilməməsi və ya bir hissəsinin
ödənilməsi qərarı qəbul edilərsə, onda bu zaman imtiyazlı səhm sahibləri səs
vermə hüququna sahib ola bilərlər. Bu hüquq divident tam ödənildikdən sonra öz
qüvvəsini itirmiş olur.
Bu səhmlər üzrə qəti müəyyənləşdirilmiş dividentlər əldə olunur. mtiyazlı
səhmlərə sahib olan səhmdarların üstünlüyü ondan ibarətdir ki, nizamnamədə bu
səhm sahiblərinə ödəniləcək dividentin həcmi və səhmdar cəmiyyət ləğv
edildikdən sonra ödəniləcək məbləğ göstərilməlidir.
mtiyazlı səhmlərin özləri də təsnifləşdirilir. Belə ki:
1.
Toplanmış dividentlərin saxlama xüsusiyyətinə görə:
kumulyativ imtiyazlı səhmlər üzrə həcmi səhmdar cəmiyyətin
nizamnaməsində göstərilmiş, lakin mürəkkəb maliyyə vəziyyəti, yaxud da digər
səbəbdən hec ödənilməmiş dividentlər toplanır və sonradan ödənir. Beynəlxalq
48
təcrübədə dividentlərin toplanması müddəti əksər hallarda üç ildən artıq olmur.
Toplanmış dividentlər arriyalarda cəmlənir və adi səhmlər üzrə dividentlər
verilənə qədər ödənilməlidir.
qeyri-kumulyativ imtiyazlı səhmlər isə əvvəcədən ödənilməmiş dividentlərin
ödənilməsinə təminat verməyən imtiyazlı səhmlərdir. Yəni, cari ilin dividentləri
ödənilməyibsə növbəti illərdə də ödənilməsi nəzərdə tutulmayıb. Bu səhmlər
investorları az maraqlandırır.
2. Emitentin özündən asılı olaraq buraxılmış imtiyazlı səhmləri almaq
xüsusiyyətinə görə:
geri çağrılmayan imtiyazlı səhmlər.
geri çağrılan imtiyazlı səhmlər.
Dünya təcrübədindən məlumdur ki , imtiyazlı səhm buraxılışlarının
ə
ksəriyyəti müddətlidir, yəni emitent imtiyazlı səhmləri müəyyən müddət
keçdikdən sonra geri çağırmaq hüququnu əvvəlcədən şərtləşdirir. Bu əməliyyat ya
açıq bazarda ya da birbaşa səhmdarların özləri ilə həyata keçirilə bilər. Sonuncu
halda səhmdarlara geri alınan səhmlərin nominalının müəyyən faizini (adətən səhm
dəyərinin 1%-i) həcmində hesablanmış mükafat ödənilir. Geri almanı təmin etmək
məqsədi ilə şirkət gerialınma fondu yarada bilər ki,şirkət imtiyazlı səhmlərin bazar
qiyməti onların yerləşdirmə (ilkin satış) qiyməti səviyyəsinə endikdə hər il geri
çağrilan səhmlərin müəyyən hissəsinin ödənişini keçirsin. Bununla da belə səhm
sahibləri müdafiə olunur. Səhm məzənnələri yüksəldikdə isə şirkət səhmləri
almaya da bilər və ya bazar qiymətləri ilə geri alır. Beləliklə, Geri alındıqca
səhmlərin sayı azalır, hər bir səhmə düşən aktivin dəyəri artır. Nəticədə səhmlərin
bazar qiyməti qalxır.
3. Dividentin ölçüsünün dəyişmə imkanından asılı olaraq:
dividenti, dövlət qiymətli kağızlarının faiz dərəcələri və ya bank kreditinin faiz
dərəcələrinin əsasən dəyişən imtiyazlı səhmlər.
dividenti, dövlət qiymətli kağızlarının gəlirliyindən və ya faiz dərəcələrinin
dəyişməsindən asılı olmayan, dəyişməyən imtiyazlı səhmlər.
49
nkişaf etmiş ölkələrdə səhmdarların hüquqlarını məhdudlaşdıran müxtəlif
cür adi səhmlər buraxılır. Səhmlərin nəzarət zərfinin arzuolunmaz şəxslərin əlinə
keçməsinə yol verməməkdən ötrü səhmdar cəmiyyəti məhdud səs hüquqlu adi
səhmlərin buraxılmasına əl ata bilər. Məsələn, səssiz səhmlər. Belə səhmlərin
sahibləri iclaslarda səs hüququna malik deyillər. Bu mənada onlar imtiyazlı
səhmlərə yaxındırlar. Lakin, dividentin ödənilməsi və emitent ləğv olunduqda
iddialara baxılmasına görə adi səhmlərlə üst-üstə düşür. Səssiz adi səhmlərin öz
müştəriləri vardır. Bu səhmlərə daha çox şirkəti idarə etməyə iddialı olmayan
amma qoyulmuş kapitala görə sabit və daha yüksək gəlir əldə etmək istəyən
şə
xslər maraq göstərir. Səssiz adi səhmlərin qiyməti, bazarda səs hüququ verən adi
səhmlərə nisbətən aşağı olur.
Bundan başqa dünya təcrübəsində tabeli səhmlər də mövcuddur. Bu səhmlər
sahiblərinə səs hüququ versə də səhmdar cəmiyyətin buraxdığı digər tipli adi
səhmlərlə müqayisədə bir qədər az miqyasda verir. Məsəslən, adi səhm sahibinə 1
səs hüququ verirsə, belə tip səhmin 10 ədədi 1 səs hüququ verir.
Məhdud səs hüquqlu səhm sahibləri isə yalnız müəyyən sayda səhmlərə sahib
olduqda səs hüququ əldə edirlər.
Səhmlərə sahib olmağın riskli tərəfi də var. Səhmdar cəmiyyət iflasa uğrayıb
ləğv olunduqda onun əmlakına iddia edən şəxslərin imkanları eyni olmur. lk
növbədə şirkətin bütün kreditorlara olan borcları ödənilir, daha sonra imtiyazlı
səhm sahibləri ilə hesablaşılır, və yalnız sonda adi səhm sahiblərinin iddialarına
baxılır. Bu haqda “Səhmdar cəmiyyəti haqqında” qanunda deyilir ki, səhmdar
cəmiyyəti ləğv olunarkən kreditorlarla hesablaşmalar aşağıdakı ardıcıllıqla aparılır:
ə
mək haqqının verilməsi
büdcə ilə hesablaşmaların aparılması
digər kreditor borclarının ödənilməsi
istiqrazların ödənilməsi
imtiyazlı səhmlərin ödənilməsi
adi səhmlərin ödənilməsi
Dostları ilə paylaş: |