8
Urmik (ər-Rumi) haqqında geniş məlumatları Həmzə İsfahani, ad-
Dinəvəri ət-Təbəri və başqa ərəb tarixçilərinin məşhur əsərlərində müşahidə
edirik.
Ət-Təbəri özunün iri həcmli "Tarix" əsərində İskəndər haqqında
rəvayətlərə daha geniş yer verir və tez-tez özündən əvvəlki mənbələrə,
xüsusilə Hişam ibn Məhəmmədə istinad edir ki, bu da İskəndər haqqında
rəsmi məlumatlarla yanaşı, "Qərb və Şərq fatehi"ni xoşa gələn tərzdə təsvir
eləyən rəvayətlərin də yayılmasına dəlalət edir.
Nizaminin "İskəndərnamə"sində təsvir olunmuş hadisələrin çox qısa
məzmununu bir sıra incəliklərilə bərabər biz ət-Təbərinin salnaməsində
görürük. Lakin bu heç də o demək deyildir ki, Nizami öz poemasını yazarkən
bir çox epizodları ət-Təbəri salnaməsindən olduğu kimi iqtibas etmişdir.
Əksinə, Nizami özü əsərin fəsillərin giriş hissəsində dəfələrlə qeyd edir ki,
onun məqsədi daha çox deyilməyənləri ehya etməkdir. Bunu biz Nizaminin
fars-tacik şeirinin böyük nümayəndəsi Firdovsiyə olan münasibətində daha
aydın hiss edirik. "İskəndərnamə"də oxuyuruq:
Köhnə söz ustası, o Tuslu şair
Söz gəlinlərini bəzədi bir-bir.
Düzdü dastanlara çox inci, gövhər,
Yenə də qaldı çox bakirə sözlər.
Yazsaydı tarixdə bütün olanı,
Çox uzun sürərdi onun dastanı.
Ümumbəşəri mütərəqqi ideyalar tərənnümçüsü Nizami "Şuubilik" (İran
və Orta Asiya xalqları arasında IX-X əsrlərdə yayılmış, ərəb hakimiyyətinə
qarşı mübarizə bayrağına çevrilmiş cərəyan) tərəfdarı və aludəcisi olan
"Şahnamə" müəllifinin İskəndər haqqındakı rəvayətlərə olan qərəzli
münasibətini duymaya bilməzdi. Məhz buna görə, Nizami yuxarıda
gətirdiyimiz beytlərdən sonra bilavasitə Firdovsinin bu qərəzli münasibətinə
işarə edərək:
Sevmədiklərinə etmədi hörmət,
Bəyəndiklərinə göstərdi rəğbət, -
yazır və həmin fəsli aşağıdakı fikirlərlə tamamlayır:
9
Nizami bu sapa düzərkən gövhər
Qələmdən silindi qələm görənlər.
Hansı bir incini keçirdi ələ,
Onları çəkdi öz soz çəkisiylə.
Uğurla ucaltdı "Şərəfnamə"ni,
Köhnəni bununla eylədi yeni.
Nizami Firdovsinin əsərilə yaxından tanış idi və bunu şair özü dəfələrlə
"Xosrov və Şirin", "Yeddi gözəl" və "İskəndərnamə"də xatırladır, ona öz
ehtiramını xüsusilə qeyd edir. Bununla yanaşı, Azərbaycan şairi "özündən
əvvəlkiləri təkrar etmək onun yaradıcılığına xas olan cəhət deyildir"
söyləyərək, özünün bu sahədə novator olduğunu qeyd edir.
Bunu da xatırlatmaq lazımdır ki, Nizaminin novatorluğu heç də mənbələr
üzərində işləməklə, onların içindən tez ideya-bədii qayəsinə uyğun
məlumatlar çıxarması ilə məhdudlaşmır. Şair öz əsərinin yüksək sənət
nümunəsi olduğunu bilir və səmimi hisslərlə (fəxr xatirinə yox!)
"İskəndərnamə"nin gizli sirlərlə dolu olduğunu bəyan edir:
Belə bir dəyərli gövhərlə, dostlar,
Bir gövhər sevənə ehtiyacım var.
İstərəm eylə bir kamil dinləyən,
Şairlik sirrini öyrənsin məndən!
Şairin bu əsərdə izlədiyi ən mühum qayə həqiqətdir - insan həqiqəti.
Doğruluq, həqiqət müəllifə görə "İskəndərnamə"nin səciyyəvi cəhətidir. O
deyir:
Doğrular yanında varmıdır bundan
Daha xoş simalı, sevimli dastan?
Başqa dastanları arasan bir az,
Millətlər yanında doğru sayılmaz.
Doğrudan da, insan həqiqəti, daha geniş mənada deyilərsə, bəşər həqiqəti
"İskəndərnamə" müəllifinin diqqət mərkəzində dayanır. Böyük şair və
mütəfəkkir faydalandığı tarixi və eləcə də digər mənbələrə bu baxımdan
yanaşmışdır.
"İskəndərnamə" poemasının yazılma tarixinin dəqiq müəyyənlik
qazanmaması bir sıra çətinliklər törədir. Məsələ burasındadır ki, şairin özü də
10
"Xəmsə"yə daxil olan əvvəlki əsərlərindən fərqli olaraq, "İskəndərnamə"nin
yazılma tarixini göstərməmişdir. Əsərin iri həcmi
(iyirmi min misradan çox) və mürəkkəb quruluşu bizi şairin poema üzərində
uzun müddət işləməsi qənaətinə gətirir. Hər halda "İskəndərnamə" (197-ci
ildən ("Xəmsə"nin dördüncü hissəsi olan "Yeddi gözəl" poemasının yazılış
tarixidir) sonra yazılmışdır. Nizami "Şərəfnamə"nin giriş hissəsində əvvəlki
dörd əsərini sadalayır və deyir ki:
İndi soz mülkündə büsat qururam,
İskəndər dövründən təbil vururam.
"Şərəfnamə" əsəri Nüsrətəddin Əbu Bəkr Bişkinə (1191-1210) həsr
olunmuşdur. "İskəndərnamə"nin ikinci hissəsində ("İqbalnamə") isə Məlik
İzzəddinin adı çəkilir. Əgər I İzzəddin Məsud nəzərdə tutulursa o, 1180-
1193-cü illərdə hökmranlıq etmişdir. Deməli, həmin İzzəddin əsərin
yazılmasından dörd il əvvəl ölmüşdür. Söhbət II İzzəddin Məsuddan gedirsə,
o da 1211-ci ildə, yəni Nİzaminin qəbul olunmuş ölüm tarixindən iki il sonra
hakimiyyətə gəlmişdir.
Bu xronoloji qarma-qarışıqlıq "İqbalnamə"nin son hissələrinin guya şairin
ölümündən sonra başqaları tərəfindən tamamlanması barəsində fikrin
meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Bu fikir bizə görə əsassızdır.
Bir növ təəccüb doğuran ikinci məsələ əsərin quruluşu ilə bağlıdır;
məlumdur ki, "İskəndərnamə" iki hissədən ibarətdir. Bunu əsərin bizim dövrə
gəlib çatmış əlyazmaları aydın göstərir. Lakin Nizami "Şərəfnamə"nin giriş
hissəsində İskəndəri üç cəhətdən, yəni fateh, hakim və peyğəmbər kimi
səciyyələndirəcəyini iqrar edir:
Öncə söz açaram padşahlığından,
Cahangirliyini ederəm elan.
Hikmətlə bəzəkli söz yazaram mən,
Köhnə tarixləri təzələrəm mən.
Döyərəm qapını peyğəmbərliyə,
Tanrı da bəyənmiş, peyğembər, - deyə.
Sonra Nizami əsərin üç hissədən ibarət olduğunu aydın şəkildə soyləyir:
Üç qapı tikdim, üç xəzinə demək,
Dostları ilə paylaş: |