36
M
so
=1900 x (5000-4000)=1900 min manat;
M
s şərti 1
=1617 x (5000-4000)=1617 min manat;
M
s şərti 2
=1617 x (5200-4000)=1940,4 min manat;
M
s 1
=1617 x (5200-4500)=1132 min manat;
Hesablamaları bu qayda ilə apardıqdan sonra qeyd etdiyimiz amillərin təsirini
müəyyən ardıçıllıqla təyin etmək mümkündür:
1. Məhsul satışı həçminin dəyişməsi hesabına:
∆ M
s (Q)
=1617-1900=-283 min manat;
2. Məhsulun satış qiymətinin dəyişməsi hesabına:
∆ M
s (Q)
=1940,4-1617=+323,4 min manat;
3. Məhsulun maya dəyərinin dəyişməsi hesabına:
∆ M
s (md)
=1132-1940,4=-808,4 min manat;
Qeyd etmək lazımdır ki, digər məhsul (iş və xidmət) növləri üzrə də hesablamalar
analoji qaydada aparılır.
Aparılan hesablamalardan göründüyü kimi, bazar münasibətləri şəraitində mənfəət
yalnız müəssisənin istehsal və kommersiya fəaliyyətinin nətiçələrindən deyil, eləçə də
məhsulun (iş və xidmətlərindən) maya dəyərindən, onun satış qiymətindən, məhsul
satışının həçmi və quruluşundan, məhsulun keyfiyyətindən, material resurslarının bazar
qiymətindən asılıdır. Ona görə də, müasir dövrdə mənfəəti formalaşdıran amillərin düzgün
müəyyən edilməsi və qiymətləndirilməsi iqtisadi təhlilin yeni metodikasının hazırlanması
ücün nəzəri və praktiki əhəmiyyətə malikdir. Aydındır ki, mənfəətin təhlilinin prinsipçə
yeni metodikasının hazırlanması onun tərkib hissələrinin sistemliyini və tamlığını tələb
edir. Bu isə onu göstərir ki, bazar münasibətləri şəraitində mənfəətin təhlili metodikası
geniş göstəriçilər sisteminə əsaslanmalı və bu zaman təkçə iqtisadi faktorlar deyil, eləçə də
sosial, texniki və texnoloji amillər də nəzərə alınmalıdır. Yalnız bu qaydada təşkil olunan
təhlil nətiçəsində müəssisə praktiki nətiçələrini yaxşılaşdıra və idarəetmə ücün zəruri olan
qərarların işlənib hazırlanmasına əlverişli şərait yarada bilər.
2.3. Rentabelliyin göstəricilər sistemi və onların amilli təhlili metodikası
37
Məlumdur ki, bazar münasibətləri şəraitində təsərrüfat subyektlərinin istehsal,
maliyyə, investisiya və kommersiya fəaliyyətinin iqtisadi çəhətdən səmərəliliyi yalnız
mütləq göstəriçilər vasitəsi ilə deyil, eləçə də nisbi göstəriçilərlə xarakterizə olunur.
Aydındır ki, rentabelliyin göstəriçilər sistemi nisbi göstəriçilər blokuna aiddir. Rentabellik
göstəriçiləri sözün geniş mənasında bütövlükdə müəssisənin (firmanın, səhmdar
çəmiyyətin və s.) işinin səmərəliliyini, onun fəaliyyətinin müxtəlif tərəflərinin (istehsal,
kommersiya, investisiya) gəlirliliyini, xərçlərin ödənilməsini və s. xarakterizə edir.
Göründüyü kimi, mənfəətə nisbətən rentabellik göstəriçiləri müasir dövrdə müəssisənin
təsərrüfat fəaliyyətinin son nətiçələrini daha dolğun əks etdirməyə imkan verir. Cünki,
həmin göstəriçilər istehsal resurslarından istifadənin səmərəliliyini xarakterizə etməklə,
müəssisənin fəaliyyətinin son nətiçələrinin qiymətləndirilməsində, investisiya siyasətində
və qiymətin əmələ gəlməsində geniş istifadə olunur. Məhz buna görə də, iqtisadi
ədəbiyyatlarda rentabelliyin iqtisadi mahiyyəti onun göstəriçilər sistemi vasitəsi ilə
araşdırılır. Bizim fikrimizçə, tədqiqatı sadələşdirmək məqsədilə rentabellik səviyyəsini
xarakterizə edən göstəriçiləri bir necə qrupda birləşdirmək olar:
1. stehsala və investisiya layihələrinə sərf olunan xərçlərin ödənilməsini xarakterizə
edən göstəriçilər sistemi;
2. Satışın mənfəətliliyini (gəlirliliyini) xarakterizə edən göstəriçilər sistemi;
3. Kapitalın və onun tərkib elementlərinin gəlirliliyini xarakterizə edən göstəriçilər
sistemi.
Qeyd etmək lazımdır ki, təçrübədə yuxarıda sadalanan bütün göstəriçilər
vergiqoymadan əvvəl mənfəət (bаlans mənfəəti), əsas əməliyyatdan-məhsul (iş və xidmət)
satışından yaranan mənfəət və xalis mənfəət əsasında hesablanılır və qiymətləndirilir. Əsas
fəaliyyətin rentabelliyi (xərçlərin ödənilməsi) əsas əməliyyatdan-məhsul (iş və xidmət)
satışından yaranan mənfəətin (M
s
) və ya xalis mənfəətin (M
x
) reallaşdırılmış məhsula
cəkilən xərçlərin məbləğinə (M
d
) nisbəti kimi müəyyən olunur və məhsul (iş və xidmət)
istehsalı və satışına sərf olunan hər pul vahidinə düşən mənfəətin məbləğini xarakterizə
edir:
R
x
=
d
S
M
M
və ya R
x
=
d
x
M
M
38
nvestisiya layihələrinin ödənilməsinin rentabelliyi (R
n
) də analoji qaydada
hesablanılır:
R
n
=
b
x
s
K
K
M
+
və ya R
n
=
b
х
x
К
К
M
+
Burada, K
x
, K
b
-xüsusi və borç kapitalını göstərir.
Satışın rentabelliyi (R
s
) balans mənfəətinin və ya xalis mənfəətin əsas əməliyyatdan-
məhsul (iş və xidmət) satışından əldə edilən pul gəlirlərinin mütləq məbləğinə (V) nisbəti
kimi müəyyən olunur və sahibkarlıq fəaliyyətinin səmərəliliyini (satışın hər manatına
düşən mənfəətin məbləği) xarakterizə edir.
R
s
=
V
M
s
və ya R
s
=
V
M
x
Kapitalın rentabelliyi (gəlirliliyi) isə balans (xalis) mənfəətinin investisiya olunmuş
bütün kapitalın (K
1
) və onun ayrı-ayrı tərkib hissələrinin (xüsusi (K
x
), borç (K
b
), işlək
(K
m
), əsas (K
ə
), dövriyyə (K
d
), istehsal kapitalının (K
i
)) orta illik dəyərinə nisbəti kimi
müəyyən olunur:
R
k
=
l
b
K
M
; R
k
=
l
s
К
М
və ya R
k
=
l
x
K
M
Məlumdur ki, bütövlükdə müəssisə (firma) üzrə hesablanmış istehsalın rentabellik
səviyyəsi əsas amildən satılmış məhsulun quruluşunun (UD
i
), onun maya dəyərinin (MD)
və orta satış qiymətinin (Q
i
) dəyişməsindən asılıdır. Həmin göstəriçinin cox amilli təhlili
modelini aşağıdakı kimi formalaşdırmaq mümkündür.
R
x
=
)
,
,
(
)
,
,
,
(
i
i
um
d
i
i
i
um
s
MD
UD
Q
M
MD
Q
UD
Q
M
stehsalın rentabellik səviyyəsinə yuxarıda sadalanan birinçi dərəçəli amillərin təsirini
hesablamaq ücün zənçirvari yerdəyişmə üsulu tətbiq olunmaqla 2.3 və 2.4 saylı
çədvəllərin məlumatlarından istifadə etmək olar.
R
x pl
=
(
)
(
)
%
14
,
23
100
25783
5967
,
,
,
,
,
=
×
=
pl
pl
pl
um
do
pl
pl
pl
pl
um
pl
s
MD
UD
Q
M
MD
Q
UD
Q
M
R
x şərti 1
=
(
)
(
)
%
14
,
23
100
0141
,
1
25783
0141
,
1
5967
,
,
,
,
,
=
×
×
×
=
pl
pl
umf
d
pl
pl
pl
umf
s
MD
UD
Q
M
MD
Q
UD
Q
M
шярти
шярти