Microsoft Word Radiobiologiya d?rs v?saiti sixilmish doc

 
 
27 
 
nəticədə  elektronlar  nüvənin  kulon  qarşılıqlı  təsirinə  üstün  gələrək,  ondan  ayrıla 
bilirlər. Başqa sözlə desək, bu formada qarşılıqlı təsir mühitin atom və  molekullarının  
ionlaşmasına    səbəb  olur.  Qaçış    yolunun    sonunda    α  ‐  zərrəciyin    enerjisi    artıq 
ionlaşma yaratmağa  kifayət  etməyən  həddə  çatır   və  son nəticədə  α  ‐ zərrəcik 
özünə 2 sərbəst elektron birləşdirməklə, helium atomuna çevrilir. 
 
Qeyd  edək  ki,  böyük  kütləyə  və  2  qat  elementar  yükə  malik  α  ‐  zərrəciklər 
yüksək ionlaşdırma qabiliyyətli olmalarına baxmayaraq, γ ‐ kvantlarla müqayisədə çox 
kiçik nüfuzetmə qabiliyyətinə malik olurlar. 
 
α  ‐  zərrəciklər  malik  olduqları  yüksək  enerjilərini  tez  bir  zamanda  çoxlu  sayda 
ilkin ionlaşma aktlarına sərf etdiklərindən onların qaçış yolları çox qısa olur. Məsələn, 
normal atmosfer təzyiqində havada bu yol  11 sm ‐dən çox olmur, sıx mühitlərdə isə 
bundan da qısa olur. İnsanın yumşaq toxumalarında α ‐ zərrəciyin qaçış yolu mikron ‐
larla  (mikrometr  ‐lərlə)  ölçülür  (1mkm  =10
‐6 
m  ‐  dir).  Adi  kağız  vərəq  isə  α  ‐  zərrəciyi 
tamamilə  tutub saxlayır.  
 
α ‐zərrəciyin  qaçış   yolunda  yaratdığı   tam  ionlaşma   bir   neçə  yüz  min  ion  
cütünün yaranması ilə nəticələnir. Nəzərə alsaq ki, atomun bir ionlaşma aktı üçün 35 
eV  enerji  tələb  olunur,  onda  asanlıqla  hesablamaq  olar  ki,  7  Mev  enerjiyə  malik    α  ‐ 
zərrəcik qaçış yolu boyunca 2∙10
5
 cüt ion yarada bilir. Aydındır ki, α ‐ zərrəciyin enerjisi 
çox  olan  halda  onun  həm  qaçış  yolu,  həm  də  əmələ  gələn  ion  cütlərinin  sayı  çox 
olacaq. 
 
Qeyd edək ki, α ‐ parçalanma uran, polonium, torium, plutonium və s. kimi ağır 
elementlərin nüvələri üçün xarakterikdir. Adı çəkilən elementlərin  α  ‐ parçalanması 
aşağıda sxemlər üzrə baş verir: 
           




4
2
231
90
235
92
He
Th
U
       
 (
8
5
,
0
10
15
.
7


T
 il) 
        




4
2
214
82
218
84
He
Pb
Po
    (
05
.
3
5
,
0

T
 dəq) 
                                              




4
2
224
88
228
90
He
Ra
Th
        (
91
.
1
5
,
0

T
 il) 
                                             




4
2
235
92
239
94
He
U
Pu
   
    (
4
5
,
0
10
44
.
2


T
 il) 
( 
5
,
0
T
  
‐ yarımparçalanma periodu adlanır ki, bu barədə də  az  sonra məlumat 
veriləcək). 
2.4.2.  β ‐ çevrilmə.  β ‐ çevrilmənin   elektron (
‐1
e
O
)  şüalanması  ilə  baş  verən  
çevrilmə, pozitron (
1
e
O
) şüalanması ilə baş verən çevrilmə və elektron zəbti (k ‐ zəbti) 
ilə baş verən çevrilmə kimi növləri vardır. Bu çevrilmələr uyğun olaraq,  β 
–    
‐ çevrilmə,  
β 
+    
‐ çevrilmə və  k ‐ zəbti adlanır. 
Bu şüalanma növləri ilə ayrı ‐ ayrılıqda tanış olaq. 
β 
–   
‐ çevrilmə.   β 
–   
‐ çevrilməni sxematik olaraq,     
                          








__
0
1
1
e
Y
X
A
Z
A
Z
     
kimi təsvir etmək olar  (burada  

  ‐  antineytrinodur). 

---

 
 
28 
 
 
Deməli,    β 
–   
‐  çevrilmə  γ    ‐  şüalanma  ilə  yanaşı,  həm  də  antineytrino  adlanan 
zərrəciyin  şüalanmasına səbəb olur (bu barədə az sonra). Bu çevrilməyə misal olaraq,   
torium ‐ 234 izotopunun parçalanmasını göstərmək olar:   
                                              







__
0
1
234
91
234
90
e
Pa
Th
 .   
 
Qeyd  edək    ki,  β 
– 
‐parçalanma    zamanı  elektronlar    dayanıqsız  nüvələrdə 
(neytronların  sayı  protonlarla  müqayisədə  çox  olan  nüvələrdə)    neytronların 
protonlara çevrilməsi prosesində yaranır. Bu proses aşağıdakı  sxem üzrə baş verir: 
__
0
1
1
1
1
0





e
p
n
     
 
 
Belə  sadə  formada  β  ‐  çevrilmə  T
0.5
=  10.5  dəq  ‐  ə  bərabər  yarımparçalanma 
periodu ilə xarakterizə olunur. 
 
Bu  reaksiyanın  xarakterik  xüsusiyyəti  ona  uyğun  spektrin,  α  ‐  parçalanmadan 
fərqli  olaraq,  kəsilməz  olmasıdır  ki,  bunun  da  izahını  uzun  müddət  vermək  mümkün 
olmamışdır.  Hətta  bu  sahənin  tədqiqatçıları  arasında  bir  müddət  bu  prosesdə 
enerjinin  saxlanması  qanununun  ödənilməməsi  barədə  fikir  də  formalaşmışdı.    Bu 
vəziyyətdən çıxış yolu 1931 ‐  ci ildə  tapıldı.  Qəbul olundu ki, β 
–
 ‐ çevrilmə prosesində 
qeydə  alınması    mümkün  olmayan  kütləsiz,  neytral  zərrəcik    ‐  neytrino  (ν)    və  ya  
antineytrino (

) yaranır. 
 
β
– 
‐  parçalanma  zamanı  yaranan  elektronlar  sıfırdan  müəyyən    E
max  
‐  a  qədər 
müxtəlif qiymətlər ala bilən enerjiyə malik ola bilirlər. Bəzi hallarda  β
–  
‐ zərrəciklərin 
maksimal enerjisi 10 Mev  ‐ ə  çata bilir. 
β
+ 
‐çevrilmə.  Bu  çevrilmə  protonun  neytrona  daxili  çevrilməsi  nəticəsində  baş 
verir və proses pozitronun (
1
e
O
) yaranması ilə müşayiət olunur (pozitron ‐ elektronun 
yükünün işarəsi ilə fərqlənən anti zərrəciyidir). Prosesi sxematik olaraq,   
                                    






0
1
1
0
1
1
e
n
p
 
şəklində təsvir etmək olar. 
 
Bu formada çevrilməyə misal olaraq,  azot ‐13  izotopunun  
 






0
1
13
6
13
7
e
C
N
    
 
şəklində çevrilməsini göstərmək olar: 
 
Bu halda da enerji çatışmamazlığini izah etmək üçün 1932‐ci ildə Volfqanq Pauli 
təklif  etmişdir  ki,  β
+   
‐  parçalanma  zamanı  pozitronla  yanaşı  başqa  bir  zərrəcik  də 
yaranır.  İtalyan  fiziki  Euriko  Fermi  həmin  zərrəciyi  neytrino  (kiçik  neytron)  
adlandırmışdır. 
Neytrino  və  antineytrino  kimi  zərrəciklərin  mövcudluğu  təcrübi  yolla  yalnız 
1953‐1954‐cü  illərdə  sübut  olundu  və  müəyyən  edildi  ki,  bu  zərrəciklər  elektrik 
cəhətdən  neytral  (Z=0)  zərrəciklərdir.  Neytrino  və  antineytrinonun  sükunət  kütlələri 
yoxdur. Onlar yalnız hərəkət zamanı kiçik kütləyə malik olurlar. Zərrəciklər  s =½ ħ  ‐ yə 
bərabər spinə malikdirlər.  
K‐zəbti.  K‐zəbti adlanan elektron zəbtinin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, nüvə öz 
atomunun  k  ‐  buludundan  bir  elektron  udur,  nəticədə  protonlardan  biri  neytrino 
şüalandırmaq   yolu  ilə neytrona çevrilir. Bu halda yaranan  nüvə həyacanlanmış halda  

---