Microsoft Word Radiobiologiya d?rs v?saiti sixilmish doc

 
 
44 
 
Müxtəlif  şüalanma  növləri  müxtəlif  enerji  ayrılmalarına  və  fərqli  nüfuzetmə 
qabiliyyətinə  malik  olduqlarından  onlar  canlı  orqanizmin  toxumalarına  eyni  təsir 
göstərmirlər (şəkil 3.1). 
   
         
 
 
            Şəkil 3.1. Müxtəlif şüalanma növlərinin nüfuzetmə qabiliyyətlərinin təsviri  
 
Məsələn,  neytron  və  protonlardan  təşkil  olunmuş  ağır  zərrəciklər  seli  olan  α  ‐
şüalanma  kiçik  nüfuzetmə qabiliyyətinə  malik  olduğundan  adi kağız  vərəq  belə onlar 
üçün  qeyri‐şəffaf  mühit  olur.  Bu  şüalar  dərinin  ölü  hüceyrələrdən  ibarət  üst 
təbəqəsindən keçə bilmədiyindən onlar canlı orqanizm üçün çox da təhlükəli olmur. α  
‐ şüalanma yaradan radioaktiv maddə yalnız açıq yara, qəbul olunan qida və ya udulan 
hava  vasitəsilə  orqanizmə  daxil  olan  hallarda  bu  şüalar  canlılar  üçün  real  təhlükə 
rolunu oynayır. 
 
  Nisbətən böyük nüfuzetmə qabiliyyətinə malik β ‐ şüalar canlı toxumalara   1‐
2 sm dərinliyə qədər nüfuz edərək, onlar üçün təhlükə yarada bilirlər.  
 
  300000  km/san  ‐  ə  bərabər  sürətlə  hərəkət  edən  γ  ‐  şüaların  nüfuzetmə 
qabiliyyəti isə çox böyükdür. Onların qarşısını yalnız qalın qurğuşun və beton plitə ilə 
kəsmək mümkündür. 
Qeyd  edək  ki,  şüaların  zəifləmə  dərəcəsini  xarakterizə  etmək  üçün  bəzən 
təbəqənin yarımzəiflətmə qalınlığı anlayışından istifadə edilir. Təyinindən aydın olur ki, 
bu  qalınlıqda  şüaların  intensivliyi  2  dəfə  azalır.  Məsələn,  qurğuşun  təbəqə  üçün 
radiumun    γ  ‐  şüalanmasının  yarımzəiflətmə  qalınlığı  13  mm  ‐  dir.  Bu  səbəbdən  də, 
radioaktiv  maddələrlə  işləyən  insanların  mühafizəsində  qurğuşun  ekrandan  istifadə 
edilir. 
Aydındır    ki,    şüalanma    o  zaman  canlı  orqanizmdə    böyük    zədələnmələr 
yaradır ki, onun toxumalara verdiyi enerji böyük olsun.  

---

 
 
45 
 
Orqanizm  şüalanma  enerjisini  radionuklidin  yalnız  orqanizm  daxilində  olması  
zamanı  deyil, həm də ondan kənarda  olması zamanı qəbul edə bilir. Bu  zaman qəbul 
olunan  şüalanma  dozası,  şüalanmaya  məruz  qalan  hissənin  ölçüləri,  məskunlaşma 
yeri,  şüalanmaya  bir  nəfərin,  yoxsa  bir  qrup  insanın  məruz  qalması  və  şüalanmanın 
təsir müddəti nəzərə alınmaqla, müxtəlif formada hesablana bilər. 
Aydındır  ki,  şüalanmanın  təsiri  ilə  şüalanmaya  məruz  qalan  obyektlərdə  baş 
verən dəyişikliklər udulan enerjinin qiymətindən asılı olmalıdır. Bu halda şüalanmanın 
maddələrə  (canlı  orqanizmlərə)  təsir  dərəcəsinin  düzgün  xarakteristikası  kimi 
şüalanmanın  udulma  enerjisindən  istifadə  etmək  daha  düzgün  hesab  olunub.  Bu 
məqsədlə  də  radiasiya  dozimetriyasında  şüalanmanın    orqanizmə  verdiyi  enerjinin 
miqdarını “doza”, daha dəqiq desək, “şüalanmanın udulma dozası” adlandırmaq qəbul 
olunmuşdur.     
  Şüalanmanın udulma dozası D
ud 
 ilə  işarə   olunur  və   vahid   kütlə  tərəfindən  
udulan şüalanma enerjisinə bərabər kəmiyyət kimi təyin olunur.  
Deyilənlərdən aydın olur ki,  
                                      
m
W
D
ud

   olmalıdır. 
Burada W  ‐ udulan enerji, m ‐ isə enerjini udan maddənin kütləsidir. 
Udulma dozasının vahidi  BS ‐ də  1 Qrey  (1 Qr)  adlanır. İfadədən göründüyü 
kimi,                                      
kq
C
Qr 1
1

  ‐ dir. 
Elmi ədəbiyyatda udulma dozasının sistemdən kənar  1 rad
  
kimi vahidindən 
də  geniş  istifadə  olunur  (“rad  ”  sözü  ingiliscə  “radiation    absorbed    doze”,  yəni 
“radiasiyanın udulma dozası” sözlərinin baş hərfləridir). 
1q  kükləli  maddənin  100  erq  enerji  udması  halında  şüalanmanın  udulma 
dozası  1rad  hesab olunur, yəni  
Qr
kq
C
kq
C
q
erq
rad
2
2
3
7
2
10
10
10
10
10
100
1









      və ya      1 Qr = 10 
2  
rad. 
Şüalanmanın  udulma  dozasının  gücü.  Udulma  dozasının  şüaların  udulma 
müddətinə nisbəti, və yaxud da vahid zamana hesablanan udulma dozası “şüalanma 
dozasının gücü”  adlanır  və   
t
D
P
ud

   kimi təyin olunur.  
Şüalanma dozasının gücü    
san
Qr
1
   və ya   
san
rad
1
   vahidlərlə ölçülür. 
3.1.3.  Şüalanmanın  ekspozisiya  dozası.
 
  Müxtəlif  şüalanma  növlərinin 
mühitlərə  daxil  olması  şüalanma  zərrəciklərinin  (kvantların)  mühitin  atom  və 
molekulları  ilə  qarşılıqlı  təsirdə  olmasına  səbəb  olur.  Bu  isə,  öz  növbəsində,  onların 
həyəcanlanmasına  və  yaxud  da  neytral  atom  və  molekullardan  elektronların 
qoparılmasına gətirib çıxarır.  
Bir və ya bir neçə elektronun itirilməsi ilə baş verən ikinci proses, daha dəqiq 
desək,  elektrik  cəhətdən  neytral  olan  atom  və  molekullardan  elektron  və  müxtəlif 
işarəli  ionların  əmələ  gəlməsi  prosesi  ionlaşma  adlanır.  Mühitlə  qarşılıqlı  təsir 

---

 
 
46 
 
nəticəsində  ionlaşma  yaradan  şüalanmanın  özü  isə,  prosesin  adına  uyğun  olaraq, 
ionlaşdırıcı şüalanma adlanır. Əks halda şüalanma qeyri‐ ionlaşdırıcı olur.  
 
  İonlaşdırıcı  şüalanma  halında    bir    və    ya  bir  neçə    elektron    itirmiş    atom 
müsbət yüklü iona çevrilir ki, bununla da ilkin ionlaşma aktı baş verir. 
 
  İlkin    ionlaşma    zamanı    yaranan    elektonların    özləri    də,    müəyyən    qədər 
enerjiyə  malik  olduqlarından,  qarşılarına  çıxan  atomlarla  toqquşaraq,  yeni  ionlar 
yarada bilir. Bu proses ikinci ionlaşma adlanır.  
 
  Çoxlu  sayda  toqquşmalardan  sonra  enerjilərini  itirmiş  həmin  elektronlar 
sərbəst elektrona çevrilirlər və yaxud da hansısa neytral atomla birləşərək mənfi yüklu 
ionlar yaradırlar. 
 
  Qeyd  edək  ki,  mühitdən  şüaların  keçməsi  zamanı  ionlaşdırıcı  şüalanmanın 
enerjisi, əsasən, mühitin ionlaşmasına səbəb olur. 
 
  Göründüyü kimi, zərrəciklər seli və ya elektromaqnit dalğası olmasından asılı 
olmayaraq,    müxtəlif  şüalanmaların    ionlaşdırıcı  və  ya  qeyri‐ionlaşdırıcı  kimi  növləri 
vardır.  İonlaşdırıcı  şüalanmaya  misal  olaraq,    α  ‐,  β  ‐,  γ  ‐  şüalanmaları,  neytronlar, 
protonlar, müxtəlif işarəli ionlar selini və s. göstərmək olar.  
 
  İonlaşdırıcı  şüalanmanın  da  korpuskulyar  və  elektromaqnit  təbiətli  növləri 
vardır.  Sıfırdan  fərqli  sükunət  kütləsinə  malik  elektronlar,  protonlar,  neytronlar  və  s. 
kimi bir çox zərrəciklər seli korpuskulyar növə, uzaq ultrabənövşəyi (UB), rentgen  və   
γ ‐şüalara uyğun fotonlar seli isə elektromaqnit təbiətli növə aid edilir.  
 
  Korpuskulyar  təbiətli  şüalanmanı  “yüngül”  və  “ağır”  zərrəciklər  seli  kimi 
növlərə ayırırlar.  Birinci növə elektronlar və pozitronlar seli, ikinci növə isə protonlar, 
neytronlar, deytronlar, α‐zərrəciklər və s. kimi zərrəciklər seli aid edilir.  
 
  Bioloji    obyektlər    üçün    şüalanma  o  vaxt    ionlaşdırıcı    olur    ki,  o,  canlı 
orqanizmlərin  təşkil  olunduğu  molekullarda
 
kimyəvi  rabitələri  qırmaqla,  bioloji 
əhəmiyyətli  dəyişikliklər  əmələ  gətirmək  qabiliyyətinə  malik  olsun.  Bir  ionlaşma  aktı 
üçün orta hesabla 34 eV enerji tələb olunduğundan (Усманов С.М.; 2001), ionlaşma     
qabiliyyətinə  malik  şüalanmanın  minimal tezliyi  üçün 
 
 
     
Hs
san
C
C
h
E
16
34
19
min
10
5
10
055
.
1
10
602
.
1
34











 
 qiymətini  almış  olarıq  (hesablama  zamanı  1  eV  =  1.602 
. 
10
‐19
  C  olması  nəzərə 
alınmışdır). 
 
  Tezliyin    bu    qiyməti      isə,    məlum    olduğu    kimi,    elektromaqnit    dalğaları 
spektrinin  uzaq  UB  oblastına düşür. Belə məlum olur ki, ionlaşdırıcı şüalanmaya uzaq 
UB, rentgen və γ ‐ şüalar aid edilə bilər.  
 
  Aydındır  ki,  ionlaşdırıcı  şüalanmanın  tezliyi  nə  qədər  böyük  olarsa,  onların 
daşıdığı enerji  də o qədər böyük olar və bu halda şüalar düşdüyü səthin daha dərin 
qatlarına nüfuz edə bilər.  
 
  Düzdür,  radiodalğalar,  infraqırmızı  şüalar,  görünən  işıq  ionlaşma  yolu  ilə 
orqanizmin  zədələnməsini  yarada  bilməsələr  də,  intensivliyi  və  təsir  müddəti  böyük 
olan hallarda bu şüalar da ciddi bioloji effektlər yarana bilir.  

---