Microsoft Word zahid -ders vesaiti docx
Yüklə 4,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
113 bazarlarda faiz dərəcələrinin kəskin artması. 3. Bazar risklərinin dəyərləndirilməsində buraxılan səhvlər və s. Fond böhranı – fond bazarında böhranı qiymətli kağızların kursunun kəs- kin enməsi ilə müəyyən etmək mümkündür. Ən məşhur fond böhranı 1929- 1933-cü illərdə baş vermişdir. Maliyyə liberallaşması ilə bank böhranları arasında sıx əlaqə mövcuddur. Liberallaşma olan ölkələrdə bir çox kanallar mövcuddur ki, bunun nəticəsində banklara neqativ təsirlər yarana bilər. Maliyyə liberallaşması imkan verir ki, maliyyə institutlarına onlar özləri kredit şərtlərini, kreditlərin faiz dərəcələrini və s. müəyyən etsinlər. Elmi ədəbiyyatda valyuta böhranının birmənalı şərhi mövcud deyil. Val- yuta böhranı maliyyə böhranı ilə əlaqələndirilir və qarşılıqlı əvəz oluna bilən anlayışlar kimi nəzərdən keçirilir. Valyuta böhranına geniş nəzər onu valyuta bazarındakı vəziyyətin kəskin ağırlaşması kimi təqdim edilir. Valyuta böhranı – valyuta sferasındakı qarşıdurmanın kəskin ağırlaşmasıdır. O, valyuta kurs- larının kəskin tərəddüdlərində, kapital axınında, devalvasiya və revalvasiyada, beynəlxalq likvidliyin zəifləməsində, valyuta-kredit və maliyyə münasibət- lərində qarşıdurmanın kəskinləşməsində özünü göstərir. BVF-nin verdiyi tərifə görə «Valyuta böhranı mübadilə kursuna spekul- yativ hücumlar zamanı xarici rezervlərin xərclənməsinə və ya faiz dərəcələrinin kəskin qalxmasına səbəb olur». Nəzərə alsaq ki, real mübadilə kursu yaxınlaş- maqda olan valyuta böhranını müəyyənləşdirən əsas amildir, elə o da bank qeyri-sabitliyinin əsas indikatoru olacaqdır. Deməli, valyuta və bank qeyri- sabiliyininin yaranmasını iqtisadçılar xüsusi terminlə ifadə ediblər – “ikiqat böhran” (twin crises) . Valyuta və bank sferasının qarşılıqlı əlaqəsi bu böhranların indikatorları- nın da qarşılıqlı əlaqəsi və bir-birini tamamlamasına səbəb olmuşdur. Milli val- yutanın devalvasiyası bank çaxnaşmasının yaxınlaşmasının göstəricisidir. Maliyyə böhranının bir elementi də borc böhranıdır. Yerli və Qərbin iqti- sadçı-alimləri kifayət qədər uzun müddətdir ki, borc böhranının təbiətini ətraflı araşdırırlar. Borc böhranı dövlətin və təsərrüfat subyektlərinin kreditorlar qarşı- sında öz öhdəliklərini yerinə yetirə bilməməsidir. Bu mənada borc böhranı bank böhranı ilə oxşar görünə bilər. Bu iki anlayış arasında yeganə prinsipial fərq münasibətlərin subyektidir. Əgər bank böhranını araşdırarkən biz bank institutlarını nəzərdən keçirsək, borc böhranının maliyyə müəssisələri və dövlətlə bir əlaqəsi olmadığını göstərir. Bundan başqa, bank böhranı mahiyyət etibarilə kredit böhranıdır, yəni kreditorun problemlərini öyrənir və təhlil edir, borc böhranı isə debitorun və ya borc alanın fəaliyyətindəki qeyri-sabitliyə işarə edir. Fond böhranı maliyyə böhranının ayrılmaz hissəsidir, belə ki, xüsusən bazar iqtisadiyyatı şərtləri altında fond bazarında baş verən proseslər bank sis- teminin vəziyyətinə müstəsna dərəcədə güclü təsir göstərir. Bir halda ki, qiy-
114 mətli kağızlar real və maliyyə sektorlarının (ilk növbədə, bankların) aktivlərinin ə sas hissəsini təşkil edir, birjanın iflası, müvafiq olaraq, bankların ödəmə qabiliyyətini pisləşdirir. Məlumdur ki, 1929-1933-cü illər dünya böhranı Nyu-York birjasında fə- lakətli çökməsi ilə başladı. Bunun nəticəsində, nəinki qiymətli kağızlar baza- rında fəal işləyən minlərlə şirkətlərlə yanaşı bir çox banklar da çökdü. 1929- 1933-cü illərdə 25000 amerikan bankından 11000-i müflisləşdi. 1929-cu ilin oktyabr ayından sonra bankların müflisləşməsi epidemiya miqyasını aldı. Əksər banklar aktivlərin “quruması” və əmanətlərin tələb olunması arasında mən- gənəyə düşmüşdülər. Bankların aktivlərində qiymətli kağızlar və qiymətli kağızlar girovu altında borclar üstünlük təşkil edirdi. Böhran şəraitində bu kağızların dəyəri dəfələrlə azaldı, əksəriyyəti isə bütün dəyərini itirdi. Misal üçün, 1931-ci ildə 1700 mln. dollarlıq depoziti olan 2250 bank, 1933-cü ildə isə 2875 mln. dollarlıq depoziti olan 2700 bank iflasa uğradı. Beləliklə, maliyyə böhranı – ağır iqtisadi və sosial nəticələr verən xoşa- gəlməz hadisədir. Sistemli maliyyə böhranının bütün mümkün nəticələri arasın- da ondan cəmiyyətin aldığı düzgün dərslər və sağlam təhlil əsasında qəbul olunmuş adekvat qərarların reallaşdırılması müsbət nəticələr adlandırıla bilər. Maliyyə sarsılmaları sferasındakı işləri yekunlaşdıraraq belə qərara gəl- mək olar ki, maliyyə böhranının tərkibinin mahiyyəti aşağıdakılardan ibarətdir: maliyyə böhranı – maliyyə aktivlərinin dəyərinin kəskin düşməsi ilə və ya maliyyə bazarında vəziyyətin kəskin ağırlaşması, xüsusən də milli pul vahidi- nin dəyərsizləşməsi və suveren borcun ödənilməsi problemi, maliyyə sistemi- nin funksiyalarının pozulması (maliyyə bazarı və maliyyə institutları), nəhayət qiymətli kağızların mübadilə dəyərinin kəskin düşməsi ilə xarakterizə olunur. Maliyyə böhranının tərifinə əsaslanaraq, yerli və xarici müəlliflərin elmi araşdırmalarında maliyyə qeyri-sabitliyinin yaranması və inkişafının dəqiq çər- çivəsinin müəyyənləşdirilməsinə dair vahid yanaşmanın olmadığını əminliklə sübut etmək olar. Maliyyə böhranı anlayışı o qədər genişdir ki, onun mahiy- yətini dəqiq müəyyənləşdirmək mümkün deyil. Maliyyə böhranının strukturu məsələsində də iqtisadçı alimlər arasında fikir birliyi yoxdur. Qərb ədəbiyyatında maliyyə böhranı termini faktiki olaraq, bank böhranı kateqoriyası ilə eyni tutulur. Lakin maliyyə böhranı anlayışına belə yanaşma optimal deyildir, çünki bank böhranı maliyyə böhranının bir komponentidir. Maliyyə böhranı anlayışı bank böhranı anlayışına nisbətən daha geniş an- layışdır. Beləliklə, maliyyə böhranının strukturu aşağıdakı komponentlərdən iba- rətdir: 1. Valyuta milli valyutanın devalvasiyasına səbəb olur; 2. Bir və ya bir neçə bankın müflisləşməsi ölkədə ödəmə böhranını ya- radır və onun fonunda da iqtisadiyyatda bankların müflisləşmə epidemiyası yayılır; Yüklə 4,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|