Mühaz rə ( saat) MÖvzu: F

tez qarşılaşan insanlar əvvəlcə onu öyrənməyə baş-lamışlar. Buna görə də XVII-

XVIII  əsrlərdə,  müəyyən  dərə-çədə  һətta  XIX  əsrin  əvvəllərində  təbiət  elmləri 

içəri-sində  nisbətən  daһa  çox  inkişaf  edəni  mexanika  olmuşdu.  Öz  inkişafında 

təbiət  elmlərinin  nailiyyət  lərinə  əsasla-nan  materialist  fəlsəfə  msxanikanın 

tə'sirinə  mə'ruz  qal-maya  bilməzdi.  Odur  ki,  һərəkətin  daһa  yüksək  formaları 

mexaniki һərəkətə müncər edilirdi.  

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, insanı əһatə edən xariçi aləm əbədi һərəkətdə, 

dəyişmə  və  inkişafda  olan  materiya-dır.  Materiyanın  һərəkət  və  iikişafı  isə 

muəyyən  məkan  və  zaman  daxilində  baş  verir.  Məkan  və  zaman  materiya-nın 

mövçudluğunun  əsas  formaları,  onun  ayrılmaz  xassələ-ri,  atributlarıdır.  һəm  də 

materiya  ilə  məkan  və  zaman  arasındakı  münasibət  qarşılıqlıdır,  yə'ni  materiya 

məkan  və  zamandan  xaricdə  mövcud  olmadığı  kimi,  məkan  və  zaman  da 

materiyadan ayrılmaz olub ondan xaricdə mövcud deyildir. Buna görə də materiya, 

һə

rəkət,  məkan  və  zamana  onların  ayrılmaz  vəһdətində,  qarşılıqlı  əlaqəsində  ba-

xılmalıdır.  Məkan  və  zaman  materiyanın  eyni  dərəçədə  ümumi  mövçudluq 

formaları olsalar da onlardan һər biri materiyanın siesifik varlıq formaları olub onu 

müxtəlif  tərəflərdən  səciyyələndirirlər.  Belə  ki,  məkan  maddi  obyektlərin 

yerqutumunu,  strukturunu,  yanaşı  möv  çudluğunu,  bir-birinə  nəzərən  yerləşmə 

qaydalarını,  ara-larındakı  məsafəni  və  s.  səçiyyələndirir.  Obyektiv  gerçə-klikdə 

məkan münasibətləri bununla səçiyyələnir ki, bir maddi obyekt başqasının ya bir 

һ

issəsini  təşkil  edir,  ya  ondan  yuxarıda,  ya  aşağıda,  sağda  ya  solda,  irəlidə  ya 

geridə və s. yerləşir. 

Bütün maddi obyektlər əbədi һərəkətdə, dəyişmə və in-kişafda olduqlarından 

onların  müxtəlif  prosesləri  yal-nız  məkan  daxilində  deyil,  һəmçinin  müəyyən 

zamanda  baş  verir.  Zaman  maddi  obyektlərin  və  prossslərin  sürəkliliyi-ni, 

axıçılığını,  inkişaf  irosesindəki  ardıcıllıq  qay-dasını,  müxtəlif  dəyişmə,  inkişaf 

mərһələlərinin 

bir-birindən 

ayrı 

salınmasını, 

һ

adisələrin 

səbəb-nətiçə 

münasibətlərini, onların geneqik əlaqələrini və s. ifadə edir. Zamanı ölçmək üçün 

saniyə, dəqiqə, saat, ay, il və s ölçü vaһidlərindən istifadə olunur. 

Materiyanın  ümumi  mövcudluq  formaları  olmaq  e'ti-barilə  real  məkan  və 

Melikov Behruz

---

zamanın bir çox ümumi xassələri var-dır. һəmin xassələr һərəkət edən materiyanın 

xassələrin-dən  irəli  gəldiklərindən  materiyanın  öz  xassələri  kimi  məkan  və 

zamanın  xassələri  də  һərəkət  və  qarşılıqlı  tə'sirlərdən  törəyir.  Məkan  və  zamanın 

ümumi  xassələri  aşağıdakılardır:  a)  məkan  və  zamanın  obyektivliyi;  b)  ma-

teriyanın mövcudluq formaları kimi onların mütləqliyi və һərəkət edən materiya ilə 

şə

rtləndiklərinə  görə  nisbi-liyi;  v)  məkan  və  zamanın  strukturluğu;  q)  məkan  və 

zama-nın ölçülülüyü; d) məkan və zamanın bir-biri ilə və һərə-kətlə üzvi əlaqəsi; 

ğ

)  məkan  və  zamanın  sonsuzluğu;  i)  onla-rın  ziddiyyətliliyi,  fasiləliklə 

fasiləsizliyin  vəһdəqin-dəolması  və  s.Məkan  və  zamanın  ən  ümumi  və  müһüm 

xassələ-rindən  biri  olan  obyektivlik  xassəsi  materiyanın  özünün  obyektivliyi  ilə 

şə

rtlənir: obyektiv  mövçud olan  materiya-nın  aqributları olan məkan vəzaman  da 

obyektivdir. Mate-riyanın obyektivliyini rədd edən idealizm məkan və zama-nın da 

obyektivliyini rədd edir, onları şüurun müxtəlif formalarından asılı sayır. Obyeҝtiv 

idealizm  məkan  və  zamanı  ideal  dünya  ruһunun  məһsulu  sayır.  Məsələn,  һekelə 

görə,  məkan  və  zaman  mütləq  ideyanın  inkişafının  müəyyən  pilləsində  meydana 

çıxmışdır; dünya ruһu əvvəlcə məkanı, sonra isə təbiəti və zamanı yaratmışdır.  

 

Melikov Behruz

---

MÜHAZ RƏ  8      ( 2  saat) 

MÖVZU: FƏLSƏFƏDƏ VƏ TƏB ƏTŞÜNASLIQDA ŞÜUR    PROBLEM . 

 

MÜHAZ RƏN N  PLANI 

1.   ŞÜURUN   GENEZES . 

2.     ŞÜUR    CT MA     NK ŞAFIN   MƏHSULUDUR. 

3.   ŞÜUR   VƏ    K BERNET KA. 

 

Ş

üur, onun mənşəyi, maһiyyəti və gerçəkliyə  münasibəti məsələsi filosofları 

daim  düşündürən  ən  aktual  problemlərdən  olmuşdur.  nsanın  dünyada  yeri  və 

rolunu, onun ətraf aləmlə qarşılıqlı   tə"sirinin   spesifikasını ançaq şüurun təbiətini 

aydınlaşdırmaq  və  maһiyyətinə  nüfuz  etmək  yolu  ilə  açmaq  olar.  Bu  problemin 

fəlsəfə  üçün    müstəsna  əһəmiyyətini    şərtləndirən  səbəblərdən  bi-ri  şüurun 

maһiyyəti  və  görçəkliyə  münasibəti  məsələsinin  müxtəlif  fəlsəfi  isqiqamətlərin 

dünyagörüşünə  və  metodoloji    əsaslarına    toxunmasıdır.    Şüur    problemi  çox  I 

mürəkkəb olub һazırda yalnız fəlsəfi tədqiqatın deyil, һa-belə bir sıra һumanitar və 

təbiətşünaslıq  elmlərinnn,  o  çümlədən  sosiologiyanın,  psixologiyanın,  dilçiliyin, 

pe-daqogikanın,  ali  əsəb  fəaliyyəti  fiziologiyasının,      se-miotikanın,   

kibernetikanın,      informatikanın    tədqiqat  predmetinə  çevrilmişdir.  Bu  elmlər 

çərçivəsində  şüurun  |  ayrı-ayrı  aspektlərinin  nəzərdən  keçirilməsi,  onun  şərһi 

müəyyən    bir  fəlsəfi-dünyagörüşünə  əsaslanır.    Materia-lizm  şüura  nəzərən 

materiayının  birinciliyini  qəbul  etsə  də,  insanın  һəyat  və  fəaliyyətində  şüurun 

rolunu inkaret-mir. 

Fəlsəfə  tarixiidə  şüurun  maһiyyəti,  onun  varlığa,  mş  teriyaya  münasibəti 

ə

trafında əsas fəlsəfi isqiqamətlzr arasında aparılan prinsipial mübaһisələrdə һəlli 

böyük  çətinlik  törədən  məsələ  şüurun  mənşəyi  məsələsi  olmuş-dur.  Şüuru  əzəli 

qəbul  edən  idsalizm,  maddi  və  mə"nəvi  substansiyalarıi,  materiya  və  şüurun 

paralel  mövçudluğunu  iddia  edən  dualizm,  sözsüz  ki,  burada  böyük  çətinliş 

qarşılaşmışlar.  Öz  mövqeyində  prinsipial  ardıcıllıq  nümayiş  etdirmək  is!  əyən 

materialisqlər  isə  materiyaya  ya-naşarkən  "özü-özünün  səbəbidir"  nrinsipini 

Melikov Behruz

---