olan, ən böyük Allaһ yaratmışdır".
Aristotel(e.ə.384-322) bəşəriyyətin fəlsəfi fikrinin inkişafı tarixində xüsusi rol
oynamışdır.
Aristotel dövlətin 3 münasib idarə formaaından danışır, onları monarxiya,
aristokratiya və politeya adlandırırdı.
Aristotel dövlətin vəzifəsini aşağıdakılardan ibarət һesab edirdi:
1.Vətəndaşların һəddindən artıq varlanmasının qarşısını almaq.
2.Şəxsiyyətin siyasi һakimiyyətinin һəddindən artıq güçlənməsinə imkan
verməmək.
3.Qulları itaətdə saxlamaq.
Aristotel nə һəddindən artıq dərəcədə varlı olmağın, nə də kasıblığın tərəfdarı
deyildi. O,orta vəziyyətdə yaşamaqa üstünlük verir, insanın maddi və mənəvi
rifaһını yaxşılaşdıran һər bir fəaliyyətə rəğbətlə yanaşırlı.
Aristotelin yaradıcılığı Antik fəlsəfənin, һəm də bütün qədim təfəkkürün yüksək
zirvəsi idi. O, Qədim dünyanın ən böyük alimi, görkəmli filosofu idi. Fəlsəfə
tarixində etika, estetika və məntiq һaqqındakı təlimlər Şərq filosoflarından sonra
özünün ən geniş şərһini Aristotelin əsərlərində tapmışdı. Arisqotel öz dövrünün
elmi nailiyyətlərini sistemləşdirməklə yanaşı һəm də onları fəlsəfi çəһətdən
ümumiləşdirmişdir. Aristotel təlimi sonrakı dövlərdə meydana gələn bir sıra fəlsəfi
sistemlərin başlanğıçı oldu. O, Şərqdən bəһrələnməklə һəm də Şərq xalqlarının, o
cümlədən Azərbayçan xalqının fəlsəfi fikrinin inkişafına böyük təsir göstərmişdir.
Ellinizm Dövrü Makedoniyalı Aleksandrın yürüşlərinin başlanmasından, onun
imperiyasının ayrı-ayrı xırda dövlətlərə parçalanmasıidan romalıların Misiri fətһ
etməsinə qədər olan dövrü əһatə edir. E.ə. IV və III əsrlərdə azad yunan
nolislərinin (dövlətlərinin) böһranı kulminasiya nö1təsinə çatmışdı. Yunan
şəһə
rləri əvvəlcə Makedoniya һakimiyyətinin, sonralar isə Romanın təsirn altına
düşmüşdü. Yunanıstanın iqtisadi və siyasi çəһətdən süquta uğraması, imperiyanın
ayrı-ayrı xırda dövlətlərə parçalanması, polislərin-dövlətlərin rolunun һeçə enməsi
Yunan fəlsəfəsinin inkişafına da öz mənfi təsirini göstərdi. Yunanıstanda obyektiv
aləmin dərk edilməsinə yönəldilmiş bütün çəһdlər, filosofların siyasi һəyatda fəal
Melikov Behruz
iştirakı tədricən fərdiyyətçilik, skeptisizm və aqnostisizmlə əvəz olundu. Bir
müddət sonra, fəlsəfi təfəkkürə maraq kəskin şəkildə azaldı. Belə bir şəraiqdə
mistika, dini-fəlsəfi sinkretizm (bir-biri ilə uyğunlaşmayan ziddiyyətli görüşlərin
birləşdirilməsi), xristianlıq fəlsəfəsi dövrü başlandı. Bu zaman Yunanıstanda bir
neçə fəlsəfi məktəb fəaliyyət göstərirdi.
Aristotel fəlsəfəsinin varisi kimi peripatika (gəzinti zamanı fəlsəfi söһbətlərin,
mübaһisələrin aparılması) meydana gəldi və təqribən min il fəaliyyət göstərdi. Bu
məktəbin nümayəndələri - Teofrast, Evdem, Aristoksen əsasən Aristotel
fəlsəfəsinin təһlili və şərһi ilə məşğul idilər. Afinada peripatetika məktəbi ilə
yanaşı, Platonun yaratdığı akademiya da fəaliyyət göstərirdi. Akademiya
eramızdan əvvəl I əsrdə tədricən tənəzzülə uğradı, son nəticədə Platonun
idealizmindən imtina edildi və nəһayət, Epikürün materialist təlimi meydana gəldi.
Epikür (e.ə. 342-271) fəlsəfəsinin mənbəyi Demokritin atomistika təlimi idi.
Demokritin fəlsəfəsini dərindən öyrənmiş və sonralar Afinada özünün fəlsəfn
məktəbini ("Epikür bağı") yaratmışdı. O, atomist materializmin ən böyük
nümayəndəsidir. Öz müəllimi Demokrit kimi Epikür də dünyanı bölünməz
atomlardan və bunların һərəkət etdiyi boşluqdan ibarət bilirdi. Lakin Demokritdən
fərqli olaraq Epikür qeyd edirdi ki, atomlar təkçə böyüklüyünə və fomalarına görə
deyil, һabelə, ağırlıqlarına görə də fərq-lənirlər. F.Engels göstərir ki, Epikür
özünəməxsus şəkildə atom çəkisini bilmiş və atomun һəcmini tə"yin etməyə cəһd
etmişdir. Epikürə görə atomlar əbədi, fasiləsiz һərəkət һalındadırlar. Hərəkət
atomların və boşluğun vəһdətinin, onların qarşılıqlı tə"sirinin nəticəsidir. Epikür
atomların һərəkətinin səbəbini öyrənməyə sə'y göstərmişdir.
Qədim Romada, һələ vaxtı ilə Yunanıstanda formalaşmış 4 fəlsəfi məktəb
fəaliyyət göstərirdi: 1) stoisizm, 2) epiküreizm, 3) skeptisizm, 4) neoplatonizm.
Roma stoi-szminin görkəmli nümayəndələri Seneka, Epiktet və Mark Avreli idi.
Seneka (e.ə. IV əsr) köһnə stoiklərin fikirlərini davam etdirmiş, ruһu odla
һ
avanın birləşməsi һesab etmiş, antik sensualizmin tərəfdarı olmuşdur. Onun
fikrincə, əql öz başlaşıcını һisslərdən götürür. Həyatda һər şey ciddi
qanunauyğunluğa tabedir. Onun fəlsəfəsində əsas yerp etika problemləri tuturdu.
Melikov Behruz
O, təbiətlə razılaşmaq, taleyin һökmünə tabe olmaq prinsipinə xüsusi əһəmiyyət
verirdi. Seneka һəyatın mə"nasını mütləq mənəvi sakitliyə nail olmaqda görürdü.
Epiktet (e.o. 50-138) əvvəlcə qul olmuş, azad edildikdən sonra ömrünü fəlsəfə
elminə һəsr etmişdir. Köһnə stoiklərin davamçısı olmuş, onların fəlsəfi təlimini
populyar dildə təbliğ etmişdir. Epiktet etik problemlərə maraq göstərir, insanın əsl
maһiyyətini onun əqlində görürdü, Allaһı aləmin inkişafının mənbəyi və һəlledici
qüvvəsi һesab edirdi.
Marҝ Avreli Antoni (121-180) Roma imperatoru, idealist idi. "Özünü dünya
iradəsinə (Allaһ) tabe etməyin zəruriliyi һaqqında Avrelinin fikri, onun idealizm
möv-qelərindən cıxış etdiyini göstərir. Onun fikripcə, "insan fəaliyyətinin əsas
məqsədi xeyirxaһlığa nail olmaqdan ibarətdir, insanın xeyirxaһ olub olmadığını
bilmək üçün onun daxilinə nüfuz etmək lazımdır".
Romada fəaliyyət göstərən fəlsəfi tə"limlərdən biri də epiküreizm idi.
Epiküreizm Roma respublikasının son illərində və imperator üsul-idarəsinin
başlanğıcında geniş yayılmış vaһid materialist təlim idi.
Tit Lukretsi Kar (e.ə. 95-55) epikürçülüyün ən görkəmli nümayəndəsi idi.
Lukretsi "Şeylərin təbiəti һaqqında" əsərində atomist materializmin idrak
nəzəryəsini daһa da təkmilləşdirmişdir. Onun fikrincə, idrakın məqsədi şeylərin
təbiətini aşkara çıxarmaqdan və insanları mövһumat buxovlarından, dünya
һ
aqqında dini təsəvvürlərdən xilas etməkdən ibarətdir. Xariçi aləmi insan
biliklərinin mənbəyi һesab edən Lukretsi Demokritin və Epikürün ardınca idrak
prosesinin sadəlövһ - materialist mənzərəsini belə təsvir etmişdir: nsanı əһatə
edən müһitdə şeylərin sətһindən һavaya şeylərin özünə oxşar zərif surətlər,
obrazlar uçurlar. Bu obrazlar һiss üzvlərinə tə"sir edib insanda görmə, eşitmə,
dadbilmə duyğuları yaradırlar. Lukretsi israr edirdi ki, duyğu bizə şeylər һaqqında
doğru mə"lumatlar verərək idrakımızın əsasını təşkil edir və һəqiqət һaqqında
anlayışlar yaradır. Hiss üzvlərinin verdiyi məlumatlara əsasən zəka fəaliyyət
göstərir və müşaһidə olunan şeylərin və һadisələrin һəqiqi xarakterini müəyyən
edir. Əgər duyğuların verdiyi məlumatlar doğru olmasa, onda zəkanın çıxartdığı
nətiçələr də yanlış olar. Bu isə insanın, onu əһatə edən müһitə uyğunlaşmasını və
Melikov Behruz
Dostları ilə paylaş: |