N. Ş. Hüseynov

 
,
p
dp
C
R
T
dT
p

 və yaxud 
P
C
R
0
0
p
p
T
T









,
 
burada,  
     (R/C
p
)  arasında əlaqə 0,286 – a bərabərdir,  
     P
0
  və  T
0
  kəmiyyətləri  adiabatik  prosesdə  iştirak  edən  hava 
hissəciklərinin  ilkin  vəziyyətini  müəyyən  edir.  Bu  düsturdan 
görünür  ki,  adiabatik  prosesdə  hissəciyin  verilmiş  təzyiqi  ilə 
müqayisədə onun temperaturu artır, təzyiqin azalması ilə hissəciyin 
temperaturu isə əksinə, azalır. Bu proses sxematik olaraq şəkil  14- 
də göstərilmişdir. 
     Atmosferdə 
təzyiqin 
tendensiyası 
hava 
hissəciklərinin 
hündürlüyə doğru dəyişməsi zamanı baş verir. Hava hissəciklərinin 
temperaturlarının  adiabatik  dəyişmələrini  təsvir  etmək  üçün 
enerjinin saxlanması qanununun tənliyində dp və dz kəmiyyətlərini 
statika  tənliyi  vasitəsilə  dəyişmək  olar.  Bu  zaman tənlik  aşağıdakı 
şəklə düşər: 
 
          
,
a
γ
dz
dT
dz
RT
gp
dp
 
,
p
dp
C
R
T
dT
p















  
p
C
g
a
γ

, 
 
burada,  
     γ
a
  -  hava  üçün  sabit  kəmiyyət  olub, 
 
adiabatik  qalxma  zamanı 
temperaturun  mümkün  dəyişmələrini  göstərir  və 
quru  adiabatik 
qradiyent
 adlanır.  

---

 
 
 
Şək.  14.  Hava hissəciklərinin qalxma və enməsi zamanı   
                         adiabatik  hal dəyişkənliyi 
                             
     Quru adiabatik qradiyentin kəmiyyəti 1,0ºC/100 m-ə bərabərdir. 
Bu  onu  göstərir  ki,  hava  hissəciyi  adiabatik  olaraq  qalxan  zaman 
onun temperaturu hər 100 metrə bir dərəcə azalır, enmə zamanı isə 
onun temperaturu uyğun olaraq hər 100 metrdə bir dərəcə artır.  
 
        
Lokal termodinamik tarazlığın dayanıqlığı  
 
     Şəkil  15-də  hava  hissəciklərinin  müxtəlif  halları  təsvir 
edilmişdir.  Bu  şəkilə  əsasən  hissəciyin  «dayanıqlıq»  terminini 
mənaca  izah  etmək  mümkündür:  əgər  kiçik  bir  tərəddüd  hava 
hissəciyinin  parametrlərini  tamamilə  dəyişərsə,  onda  təbiətdə 
hissəciyin  ilkin  halı  dayanıqsız  olar.  Bu  zaman  çoxsaylı  tərəddüd 

---

 
yaradan  amillər  mövcud  olur,  əks  halda,  proses  dayanıqlı  olduqda 
isə tərəddüd yaradan  səbəblər mövcud olmayacaqdır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
        Şək. 15. Hava hissəciyinin dayanıqlı, dayanıqsız və neytral  
                                              tarazlıq halları 
 
     Termodinamik  balansın  dayanıqlığının  öyrənilməsi  üçün 
termodinamikanın  ikinci  qanunu  tətbiq  edilir.  Bu  zaman 
termodinamik  proseslər  sistemin  entropiyasını  artırmaq  üçündür. 
Meteorologiyada  entropiya  ilə  birlikdə  potensial  temperaturdan  da 
istifadə edilir ki, bu da aşağıdakı tənlik vasitəsilə hesablanır: 
 
                                         Θ = T 
p
R/C
0
P
P






, 
burada,  
     P
0
 üçün 1000 hPa qəbul edilir.  
     Qaz  qanunlarına  və  enerjinin  saxlanma  qanununa  görə  hava 
hissəciyinin  potensial  temperaturunun  dəyişməsi  onun  entropiya 
dəyişkənliyi  ∆Q/T  ilə  əlaqədar  olub,  aşağıdakı  tənlik  vasitəsilə 
ifadə edilir:  
Дайаныгсызлыг
 
щалы
 
Дайаныглыг
 
щалы
 
Нейтрал щал
 
   
(таразлыг)
 

---

 










p
dp
C
R
T
dT
C
T
ΔQ
P
P
. 
 
     Termodinamikanın 
ikinci 
qanununa 
müvafiq 
olaraq, 
entropiyanın  artımının  şərti  (vəziyyəti)  istənilən  prosesin  gedişi 
üçün zəruridir.  
     Əgər  hissəcik  şaquli  istiqamətdə  hərəkət  edirsə,  onda  onun 
potensial  temperatur  dəyişməsini  aşağıdakı  tənlik  vasitəsilə 
aşkarlamaq mümkündür: 
 
.
dz
dT
γ
  
,
T
γ
γ
dz
dΘ
Θ
1
a



 
burada,  
     γ - işarəsi atmosferdə temperaturun 
şaquli qradiyentini 
 göstərir.  
     Atmosferdə  lokal  termodinamik  tarazlığın  dayanıqlılıq  şərti 
üçün 
temperaturun 
şaquli 
qradiyentindən 
və 
potensial 
temperaturdan istifadə edilir (cədvəl 7).                                                                                                                    
                                                                                                                     
                                                                                                                      
                                                                                             Cədvəl 7 
Adiabatik dəyişmələr zamanı hava hissəciyinin 
müvazinətinin tarazlıq şərtləri 
 
Hissəciyin 
vəziyyəti 
Temperatur 
qradiyentinə görə 
Potensial 
temperaturun 
qradiyentinə görə 
Dayanıqlı 
γ
a
 > γ 
dθ/dz > 0 
Neytral 
γ
a
 = γ 
dθ/dz = 0 
Dayanıqsız 
γ
a
 < γ 
dθ/dz < 0 

---