N. Ş. Hüseynov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
maksimumunun hava kütlələri Qafqaza, o cümlədən, Xəzər dənizinə çatan zaman təsiri artıq azalır. Hava şəraiti Azor maksimumunun təsiri zamanı çox dəyişkən olur. Bu zaman Abşeronda şimal - şərq küləklərinin sürəti 10-15 m/san, cənubda dərin siklon fəaliyyəti mövcud olan hallarda isə küləyin sürəti 15-20 m/san, bəzən 25-28 m/san-dək yüksəlir. İlin isti dövrlərində havanın temperaturu nəzərə çarpacaq dərəcədə aşağı düşür. İlin soyuq aylarında isə Azor mənşəli hava kütlələrinin Azərbaycana müdaxiləsi nəticəsində hava, əsasən, tam buludlu keçir və yağıntıların miqdarı artır. Yayda isə demək olar ki, hava buludsuz olur. Tropik hava kütlələri keçmiş SSRİ-nin Avropa hissəsinin cənub rayonlarında siklon fəaliyyətinin güclənməsi və İran, İraq, Kiçik Asiya üzərində yüksək təzyiq sahəsi bərqərar olduqda, yaxud Qara dəniz üzərində formalaşan siklonun Şimali Qafqaza çıxdığı vaxtlarda Xəzər dənizi rayonuna daxil olurlar. Bu hava kütlələri ilin soyuq dövründə temperaturun yüksəlməsinə, yayda isə isti və quru hava şəraitinin yaranmasına səbəb olurlar. Xəzər dənizi üzərindən (xüsusən orta Xəzər hövzəsindən) siklon çökəkliyi keçən zaman Abşeronda havanın temperaturu çox qısa bir müddət ərzində 8- 12 0 C arta bilir və belə hallar ən çox ilin soyuq aylarında müşahidə edilir. Havada buludluluq şimal küləkləri müşahidə edilən zaman artır, cənub küləklərində isə əksər hallarda azalır. Yağıntılar əsasən soyuq cəbhələrin keçməsi ilə əlaqədardır. Cənub istiqamətli küləklər zamanı əksər hallarda yağıntı müşahidə edilmir. İlin soyuq aylarında isə yağıntının düşməsi şimal istiqamətli küləklərlə daha çox bağlıdır. Cənub siklonlarının gəlməsi, cənub rayonları üzərində siklonların güclənməsi və aktiv fəaliyyəti soyuq havanın adveksiyasına səbəb olur. Bu zaman siklonun çökəkliyi cənubi Avropa üzərinə yönəlir və oradan da Aralıq dənizinin şərqinə və Qara dənizə istiqamətlənir. Cənub siklonları Azərbaycana, o cümlədən, Abşerona daxil olarkən Şimali Qafqazdan keçib gələn soyuq hava kütlələrinin müdaxiləsi güclənir. Sinoptik şəraitə gəlincə, Aralıq dənizi üzərində siklon fəaliyyəti gücləndiyi zaman Rusiyanın Avropa hissəsinin cənub rayonları üzərində yüksək təzyiq sahələri də inkişaf edir. İlin isti aylarında cənub siklonlarının Azərbaycan ərazisinə daxil olması ilə leysan xarakterli yağıntılar müşahidə olunur. Abşeron yarımadasında bu növ hava şəraitində güclü şimal küləkləri müşahidə edilir (19-21 m/san-dək). Azərbaycan ərazisindən ilin soyuq dövründə cənub siklonları keçən zaman hava şəraiti, əsasən, buludlu və yağıntılı olur. Mülayim en dairələrinin kontinental havasının Azərbaycan ərazisinə müdaxiləsi iki əsas istiqamətdə baş verir: 1) hava kütlələrinin Azərbaycana Qərbi Sibir və Qazaxıstandan keçib gəlməsi; 2) hava kütlələrinin Azərbaycana Rusiyanın Avropa hissəsinin cənub və mərkəzi hissəsindən gəlməsi. Bu tip hava kütlələrinin müdaxiləsi zamanı Azərbaycanda havanın temperaturu aşağı düşür, yağıntıların miqdarı isə artır. İlin isti dövründə hava şəraiti nisbətən az dəyişir, yağıntıların intensivliyi, davamiyyəti cəbhələrin keçməsi ilə daha çox əlaqədardır. Orta Asiya antisiklonlarının Azərbaycan ərazisinə müdaxiləsi orada formalaşan atisiklonlarla əlaqədardır. Bu zaman Aralıq dənizinin şərq rayonlarında və Qara dəniz üzərində siklon fəaliyyəti daha da güclənir. Həmin siklon şimal-şərqə hərəkət etdikdə o, Orta Asiya antisiklonu ilə qarşılıqlı təsirdə olur və bununla, Orta Asiya hava kütlələrinin Azərbaycana yayılmasına şərait yaranır. Orta Asiya hava tipi çox davamiyyətli, quru, əsasən isti havadır. Cənubi və Orta Xəzərdə bu tip hava kütlələrinin müdaxilələri zamanı, əsasən, cənub-şərq və cənub küləkləri üstünlük təşkil edir. Küləyin gücü bəzən 16-19 m/san-dək yüksəlir. İlin isti aylarında havanın temperaturu bir qədər də artır, soyuq aylarda isə əksinə, azalır. Bəzi hallarda temperatur qış aylarında da qismən olsa da yüksəlir. Orta Asiya maksimumunun təsiri ilə yağıntılar ancaq, əsasən, qış aylarında müşahidə edilir. Yuxarıda qeyd edilən hava proseslərindən başqa Azərbaycan iqliminin, hava proseslərinin formalaşmasında yerli hava dövranının da təsiri çox böyükdür. Bu növ proseslər Xəzər dənizi və Qafqaz üzərində zəif barik sahə mövcud olduğu zaman müşahidə edilir. Yerli hava dövranını yaradan əsas amil ərazinin müxtəlif oroqrafiyaya malik olmasıdır. Yerli hava dövranı ilə bağlı proseslər zamanı küləyin istiqaməti dəyişkən, gücü isə zəif və mülayim olur. Yerli hava dövranı prosesləri Azərbaycan ərazisinə daxil olan digər hava kütlələrini transformasiyaya uğradır və fiziki-coğrafi amillərin təsirinə müvafiq olaraq barik sahələrin formalaşmasında çox mühüm rol oynayır. Oroqrafiyanın hava kütlələrinə təsiri Dağların təsiri ilə hava kütlələri yerdəyişmə istiqamətini dəyişir və bəzən, onları aşıb keçirlər. Bu zaman üfüqi və şaquli istiqamətdə hava axını deformasiyaya uğrayır, nəticədə hava kütləsi öz xüsusiyyətlərini dəyişmiş olur. Havanın şaquli hərəkətləri hava şəraitinə daha böyük təsir göstərir. Dağların təsiri ilə formalaşan əlavə şaquli sürət toplananını aşağıdakı düsturla təyin etmək olar: y h v x h u h , (4.1) burada, h – dağın hündürlüyüdür. Dağın küləkdöyən yamacında 0 h , əks yamacda isə 0 h olur. Buna görə də dağların küləkdöyən tərəfində buludluğun inkişafı və yağıntının (oroqrafik yağıntılar) düşməsi üçün əlverişli şərait yaranır, dağın əks tərəfində isə buludluq dağılır. Hündürlükdən asılı olaraq h dəyişir: dağın ətəyində 0 h olmaqla, artır və m h səviyyəsində maksimum qiymət alaraq Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|