N. Z. Haciyeva

morfemindən  xak. 
ç a d ığ ' u za n m a ' ,   i t 'e lə m ə k '
  morfemindən 
id iğ  'i ş '
  və s.
Bir  çox  türk  dillərində 
-щЦ-iğ '
  affiksi 
fonetik 
dəyişmələrə  uğramışdır: 
sa tığ
 sözündən  tat. 
s a tu 's a tış ',  barığ 
sözündən  qazax, 
baru 'g ə z in ti', 
b a n ğ
  sözündən  yakut 
barı:  'g e d iş ',  y a zığ
  sözündən  qum. 
y a z ıw   'y a z ı',  başkarığ 
sözündən  qırğ. 
başffaru:' idarə  e tm ə ',  b iliğ '
  sözündən  çuv. 
p i l i i ' b ilg i',  bıçıq  'b iç iğ '
  sözündən  türkm. 
b iç u w ' b iç ilm ə ', 
k ü lü ğ
'sözündən yakut. 
kü lü :  'g ü lü ş '
  və s.
Bu affiksin mənşəyi  də aydın deyil.  Onun  sifətin 
-ığH-iğ' 
omonim  affiksi  ilə  əlaqəsi  şübhəlidir,  çünki  türk  dillərində  bu 
affiksin  əks  olunması  tamamilə  başqadır,  müq. 
sarığ
 sözündən 
tat. 
sa °ib   's a r ı',
 amma 
barığ
 sözündən 
baru 'g ə z in t i'.
-ç,  -ıç/f-iç.
  Bu  affiksin  köməyi  ilə  abstrakt  mo’nalı  bir 
sıra 
fe'ldən 
isimlər 
törəmişdir: 
d a ya n 'd a ya n m a q '
morfemindən 
türkm. 
dayanç ' dayaq' ,  
m an 
' inanm aq'
morfemindən 
m a n ç 'in a m ',  su yu n   's e v in m ə k '
  morfemindən 
qum. 
su yu n ç  's e v in c ',  ötün  'x a h iş  e tm ə k '
  morfemindən  qırğ. 
ö tü n ü ç 'x a h iş ', 
k o rk  
'q o rx m a q '
 
morfemindən 
qazax.
Iforkbnhş
 ’ 
q o rx u ' ,   qazan  ' qazanm aq'
  morfemindən  azərb. 
qazanc, 
ö kü n  
'ş ik a y ə t 
e tm ə k '
 
morfemindən 
türk. 
ökünç  'k ə d ə r '
  və s.
Görünür, 
ç
  elementi  əvvəlcə  imkan  modal  mə'nasını 
ifadə  etmişdir,  məsələn, 
tayanç
  və  ya 
ta y a n ıç 'b ir   şeyə 
sö ykən m ə,  əsa sla n m a '
  mə'nasını  bildirirdi.
MODAL MƏ'NALI AFFİKSLƏRİN 
KÖMƏYİ İLƏ YARANAN İSİMLƏR
-kı/l-ki,  -ğıjl-qi.
  Bu  affısklərin  köməyi  ilə  yaranan 
isimlər  hərəkətin  icra  edilmə  mümkünlüyünü  ifadə  edir:  tat. 
p bçkb 
'b ıç q ı',  'm iş a r ',
  yə'ni 
p ıç 'k ə s m ə k '
  morfemindən
ş e y  ki,  onunla k ə s m ə k  o la r '.
 Bu ilkin mə'na əsasında hərəkətin 
hər hansı  vasitəsinin  adı çox asan yarana bilərdi, buna  görə bu 
affiksi olan isimlər çox vaxt hərəkətin vasitələrinin adlandır.
Bə'zi  türkoloqlar  qeyd  edirlər ki,  qədim  türk  yazılannm 
dilində  qəti  gələcək  zaman  şəkilçili  fe'li  sifətlər  olmuş  ki, 
bunlar  vaciblik  və  ya  mümkünlük  modal  mə'nalannı 
bildirmişdir: 
tu rğ u y e r  'd a ya n a ca q ',  kılm a ku  k ılın ç  'icra  oluna 
b ilm ə yə n   h ə r ə k ə t'
  və  s  [Dr.  sl.  1969,  s.654].  Görünür,  bu 
qədim  türk  fe'li  sifəti 
-kı
  affıksli  qədim  fe'ldən  yaranan 
sifətlərin  mə'nalan  haqqında  doğru  təsəvvür yaradırdı.  Qədim 
türk 
iç k ü
  sözü  əvvəlcə 
'o   ş e y   k i,  onu  iç m ə k   o la r'
  mə'nasını 
ifadə  etmişdir,  şor. 
I$apl$ı  't ə l ə ',
 yə'ni  ’
o ş e y  k i,  onunla  tutm aq 
o la r'
  və  ya 
'tutm ağı ba ca ra n ',  iş k i 'a v a r ',  'k ü r ə k ',
  yaxud 
'o  
şe y   k i,  onunla  avarlam aq  o la r'
  mə'nalannı  bildirmişdir.  Bu 
yolla 
-faH -ki
affıksli  isimlərdə hərəkətin me'nası yarana bilərdi: 
xar- 
'q a zım a q '
  morfemindən tuv. 
xarğı  'ə r s in ',  leap  'tu tm a q ' 
morfemindən 
şor. 
fa p lşı  't ə l ə ', 
e ş'a v a rla  
iş lə m ə k ' 
morfemindən 
e ş k i'a v a r ',  s ü s ' çıxa rtm a q '
  morfemindən  alt. 
s ü s k ü 'p a r ç ','s u   q a b ı',  s a r 's a n m a q '
  morfemindən  qaq. 
sa rq ı'a ya q   s a rığ ı',  'd o la q ',  b u r 'b u n n a q '
  morfemindən  türk. 
burğu, 
ş a l'k ə s m ə k '
 
morfemindən  noq. 
ş a lğ b 'k ə r ə n ti', 
sb b b r' sü p ü rm ə k '
 morfemindən 
sbbbrğb  ' sü p ü rg ə ' .
-кЦ-к,  -акЦ-эк.  -k//-k,  -afyjj-ək
 affikslərinin  köməyi  ilə 
fe'li  əsaslardan  yaranan  isimlər  də  çox  vaxt  hərəkətin 
alətlərinin  adlannı  ifadə  edir: 
tara 'd a ra m a q '
  morfemindən 
qazax.,  alt. 
taraff 'd a ra q ',  kü re  ' k ü r ə k lə m ə k '
  morfemindən 
qum. 
k ü r e k 'k ü r ə k ',  u r 'b iç m ə k '
  morfemindən  tat. 
urak 
'o ra q ',  q a p 'ö r tm ə k '
  morfemindən  türkm.  qapa/ir 
'q a p a q ', 
c ü r 'y e r im ə k '
 
morfemindən 
qırğ. 
c ü r e k 'ü r ə k ', 
ffarba 
'qarm aqlam aq'
 
morfemindən 
şor. 
karba/f 'q a rm a q ',
'ya°t 'y a tm a q '
  morfemindən tat. 
y a  °taff 'y a ta q '
  və s.
Ola  bilsin  ki,  bu  affiks 
-kıll~l$i
  affiksinin  bir  ixtisar
142
143

---

-k a k jj-k ə k .
  Görünür, 
-как//-k ə к
  affiksi 
- k ı
  və 
-aiş 
affikslərinin  birləşməsi  nəticəsində  yaranmışdır.  O,  isimlərə 
hərəkətin  aləti  və  ya  hər  hansı  hərəkətin  icra  edilmə  bacanğı 
mə'nasını  verir: 
iş 'a va rla m a q '
  morfemindən  tat. 
iş k ə k   'a v a r', 
sa y  
'b a tırm a q ', 
'sa n cm a q '
 
morfemindən 
qırğ.
sa yğ a /ş' m o za la n ' ,  
i l  
'iliş d ir m ə k '
 
morfemindən 
özb. 
ilç ə k  't i l o v ', 
d ü r 'b ü r ü n m ə k '
 
morfemindən  tuv. 
dürçek 
'k ə l ə f ', 
İŞa ° yra  
'y o n m a q ’
 
morfemindən 
başq.
!şa °yra k 'b ü lö v ',  'ç a r x '.
-kıç/j-ğ ıç,  -kiçH -qiç:  a s 'a s m a q '
  morfemindən  alt. 
askış 
'sa c a y a ğ ı',  s b z   'c ız m a q '
  morfemindən  tat. 
sbzğbç  'c ız ıq
' , 
'x ə tk e ş ', 
süs 
'ç ıx a rtm a q '
 
morfemindən 
şor. 
sü skü s 'p a r ç ' ,   'su  
q a b ı
' , 
p a s 
'y e r im ə k
',   ’
addım lam aq' 
morfemindən 
xak. 
p a sx ıs 
'p ilə k ə n ', 
k es 
'k ə s m ə k ' 
morfemindən  qırğ. 
k e s k iç   'is k ə n ə ',  'daşı,  b ə rk  c ism i yonm aq 
üçün 
d ə m ir 
a lə t', 
aç  'a ç m a q '
 
morfemindən 
qar.kr.
a ç k ıç 'a ç a r ',  y a n   'y a n m a q '
  morfemindən  türkm. 
yatığıç 
'y a n a c a q ',  ç b z 'c ız m a q '
  morfemindən özb. 
çbzqbç 'c ı z ı q '.
-Işıçjj-ğıç
  affiksi  hərəkətin  vasitəsini,  alətini,  müəyyən 
hallarda  nəyi  isə  bacarmaq  mə'nası  bildirən  isimlər  yaradır, 
məsələn, 
ya n   'y a n m a q '
 
morfemindən 
türkm. 
ya ıığ ıç 'y a n a c a q '.
Sonuncu 
ç
  səsinin  izahı  müəyyən  çətinlik  yaradır.  O, 
isimlərə  hərəkətin  vasitəsi  mə’nasını  verən 
-aç
  affıksinin 
analogiyası  ilə  yarana  bilərdi: 
to k 'd ö y m ə k '
  morfemindən 
türk, 
tokaç  'to x m a q ',  q ıs '  's ıx m a q '
  morfemindən  türkm. 
qıs 'aç  'k ə lb ə tin '.
  Ola  bilsin  ki, 
-ç
  affiksinin  modal  mə'nası 
var.
SİFƏT
Bə'zi  türkoloqlar ulu türkcədə sifətlərin  əsas  nitq hissəsi 
kimi  mövcudluğuna  şübhəli  yanaşırlar.  A.M.Şerbak  qeyd  edir
144
ki,  ulu  türkcədə  sifətlər  xüsusi  morfoloji  göstəricilərə  malik 
deyil  və  müstəqil  leksik-qrammatik  ad  qrupu  kimi  onların 
mövcudluğu  böyük  şübhə  doğurur"  [Şerbak,  1977,  s.108]. 
Onun  fikrincə,  sifətlərin  müəyyənləşməsi  isimlərin  semantik- 
funksional  transformasiyasının  nəticəsidir  və  ya  morfoloji 
sistemin  təşkili  yolu  ilə  meydana  çıxmışdır  [Şerbak,  1977, 
s. 109].
Bu  baxış,  təəssüf  ki,  bizim  dilçilərin  arasında  geniş 
yayılmış  nöqteyi-nəzəri  əks  etdirir:  morfoloji  göstəricilər 
yoxdursa, deməli, sözlərin müvafiq kateqoriya qrupları yoxdur.
Sifətin  əşyaya  məxsus  keyfiyyət  və  əlamətlərinin 
şüurda  leksik-fiınksional  qrup  kimi  seçilməsi  bütün  dünya 
dillərində  mövcuddur.  Türk  dillərində  sifətin  bir çox  affiksləri 
olduqca qədim olmuş və ulu türkcənin epoxasına aid ola bilər.
Türk  dillərində  sifəti  iki  kateqoriyaya  bölmək  olar:  1) 
törəmə olmayan sifət və  2) törəmə sifət.
Törəmə  sifət  törəmə  olmayan  əsasdan  ibarət  olur  və 
müasir  dildə  tərkib  hissələrinə  ayrılmır.  Belə  sifətlərin  sayı 
nisbətən çox deyil:
*kara  'q a ra ',
  türk, 
kara,
  qum. 
kara,
  noq. 
İşara,
  qazax. 
/şara,
 qırğ. 
kara,
 azərb. 
qara,
 tat. 
ka  ° ra,
 çuv. xura;
*ak 'a ğ ',
 türk, 
ak,
  qum. 
ak,
  noq. 
ak,
  qazax, 
ak,
  qırğ. 
ak, 
qar.kr. 
ak,
 tat. 
a°İş,
 başq. 
a k ° ;
*yafiı  'y e n i',
  noq. 
у а п ь ,
  qum. 
y a n ı,
  q.-qalp. 
ja n a , 
qazax, 
ja n a ,
 uyğ. 
y e n i,
 türk, 
y e n i,
 azərb. 
y e n i;
*boş,
  qum. 
boş,
  türk, 
boş,
  azərb. 
boş,
  türkm. 
boş,
  uyğ. 
b o ş,
 qazax, 
bos,
 q.-qalp. 
bos
 və s.
Törəmə  sifətlər  sözdüzəldici  affikslərin  köməyi  ilə 
yaranır,  məsələn, 
k ö ş 'g ü c '
 
sözündən  tatar  dilində 
-li 
affiksinin  köməyi  ilə 
g ü c lü
  mə'nasında 
k e ş i i
  nisbi  sifəti 
yaranmışdır, 
-şan
  affiksinin  köməyi  ilə 
suğbş 
's a v a ş ',
’
m ü h a rib ə'
  sözündən 
suğbş-şan  'sa v a şq a n ',  'd a v a k a r'
  sifəti 
əm ələ gəlir. Bu haqda "Sifətin söz yaradıcılığı" bölməsinə bax.
145

---