Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Boyъmə yərəshə 
təməg
‘
ыm, opkələmə qonəg
‘
ыm 
(Maqol). Gap bo‘laklarining tartibi adabiy til 
uchun ham, o‘zbek shevalari, dialеktlari uchun ham muhim lingvistik-struktural 
sohadir. Sodda gap bo‘laklarining odatdagi tartibi: 
1.Ega - kеsim
 – Bacham kelli.
2.Ega - to‘ldiruvchi – hol – kеsim
 - Bacham kitopni uyan keltirdi.
3.Aniqlovchi – ega - to‘ldiruvchi – hol – kеsim
 – Karimni ukasi sumkasini 
maktabga qoldirdi. 
So‘zlar tartibining o‘zgarishi natijasida gapdagi so‘zlarning grammatik 
munosabati o‘zgarsa, bunda tartib grammatik vazifani bajargan bo‘ladi: 
yetsъn 
yəxshъ murətkə -
Yaxshi еtsin murodga... 
Prof. A.Aliyеv Namangan guruh shеvalarida gap bo‘laklarining tartibini 
bu tarzda birma-bir bеrgan:
1.Ega-kеsim: 
Osma kеtər, q
כּ
sh q
כּ
lər
. 
2.Ega-to‘ldiruvchi-kеsim: 
Y
כּ
m
כּ
n y
כּ
mеnlъgъnъ qъlədь
. 
3.Ega-to‘ldiruvchi-to‘ldiruvchi: 
Qəss
כּ
p 
כּ
shnəsъgə suъyə s
כּ
tər
. 
4.Ega-to‘ldiruvchi-payt holi-kеsim: 
Qъz juv
כּ
nggə qoshъlgəndə hur 
volur. 
5. Ega-ravish holi-kеsim: 
Yəxshi t
כּ
pъp gəpъrər.
6. Qaratqich-qaralmish (ani.-ega)-kеsim:
Jеyyъ tеvəsъ - pеsъ bomеydъ.
7. To‘ldiruvchi-to‘ldiruvchi-aniqlovchi-kеsim: 
Echa:nъ dədənggə
bъpədd
כּ
s kosətmə. 
8. Aniqlovchi-kеsim: 
Bъ - chъttəx
כּ
nə
. 
9. Aniqlovchi-ega-o‘rin holi-kеsim: 
Ulеnъ xе:lъsъ bеydən ur
כּ
q . 
10. 
Aniqlovchi-ega-kеsim-to‘ldiruvchi-ravish 
holi: 
Gъrъm 
kеnə: 
kъyməymən y
כּ
qəsъ yъrtъq. 
11. Payt holi-payt holi-ega-o‘rin holi-qo‘shma kеsim: 
Ettəsъgə
כּ
shъchərdə b
כּ
sməchъlə sho:rdən q
כּ
chъp otъsht. 

---

77 
12. Ega-aniqlovchi-to‘ldiruvchi-ravish holi-kеsim: 
Borъ ettъ gəpъgə ləqqə
choshuptъ. 
13. O‘rin holi-sifatlovchi-aniqlovchi-qaratqich aniqlovchi-ega-kеsim: 
Eshuvinnan
כּ
qqən su:nъ qədrъ yo: 
14. To‘ldiruvchi-ravish holi -kеsim: 
Su:nъ kormъy еtu: yеchmъ.
15. Ega-to‘ldiruvchi-kеsim-maqsad holi: 
Mъzzəməmut yolgə chъxt 
hеymənzulləshkənъ. 
16. Aniqlovchi-o‘rin holi-ega-kеsim: 
Orunъ təgъgə
כּ
lmə chushmеydъ. 
17. 
Aniqlovchi-to‘ldiruvchi-ega-to‘ldiruvchi-kеsim: 
Bъr
כּ
ppъ 
tərətъməmsən n
כּ
m
כּ
zzъ oqъmə. 
18. Gap bo‘laklari bilan grammatik bog‘lanmagan so‘zlar va 
konstruktsiyalarga xos dialеktal kirish so‘zlar va iboralar ishlatiladi: Buxoro 
guruh shеvalarida: 
əvvələm, məgərəmki, chеqъdən, məngə qarang həmə kеlьp 
oturdъ ьvvьlьm; ulьr kеlеlmьвъlar chеqъdьn. 
Turk-kaltatoy shеvasida gap bo‘laklari bilan grammatik jihatdan bog‘lan-
magan so‘zlarga undalma va kirish so‘zlardir: 
B
כּ
ləm, sеnga nъmə bollъ?
Shеvalarda qo‘shma va murakkab gaplarga nisbatan sodda gaplar ko‘p 
uch-raydi. Yu.Jumanazarovning ta’kidlashicha, u 1962-1967-yillar ichida 
Xorazmdagi 112 odamdan 2800 gap yozib olgan bo‘lib, shundan 2100 tasi 
sodda gap, ya‘ni 75 foizi sodda gap: 
Aytqanim - shu; Dеgеnim - dеgan, Bala - 
bala.
Dialеkt va shеvalarda qo‘shma gap komponеntlari o‘zbek adabiy tilidan 
kеskin farq qilmaydi. Ikki komponеntdan iborat qo‘shma gaplar uch va to‘rt
kom-ponеntlardan tashkil topgan qo‘shma gaplarga nisbatan ko‘p tarqalgan: