Ön asiyada miqrasiya prosesləRİNƏ

niş  yayıla  bilmədi  və  əhalinin  əsas  kütləsi  özlərinin  əvvəlki 

ənənəvi  inanclarm da  qalm aqda  idi.  D igər  tərəfdən  zərdüşti- 

liyi  dövlət  dininə  çevirmiş  sasani  şahları  onu  zor  gücünə  ha- 

kim iyyətbri altm da olan ərazilərə də yayırdılar.

Müstəqilliyi  qorum aq  tendensiyası  bu  ərazilərdə  qal- 

m aqdaydı  və  V  əsrin  ortalarm da  hakim iyyətdə  olmuş  alban 

çarı  Vaçe,  sonralar isə  V açaqan  (487-510-cu ilb r) qonşularla 

birləşərək,  Qafqaz  dağları  silsiləsinin  aşırım larm dan  keçib 

gələn  döyüşkən  türkdilli  köçəri  tayfaların  qüvvəsindən  istifa- 

də  edirdilər.  S asanibr  şimali-şərq  sərhədləri  qorum aq  üçiin 

bir  neçə  yaxşı  qorunan  müdafiə  xətləri  inşa  etm işbr.  Bu  qə- 

bildən  hazırda möhtəşəm  divarlarm m  izbrinin  qaldığı  Gilgil- 

çay və Beşbarmağı göstərmək  olar, pəhləvi yazıları  olan D ər- 

bənd  divarı isə yaxşı vəziyyətdədir.  S asanib r müdafıə xidmə- 

tinin  qorunulm asm m   həyata  keçirilməsi  üçün  cənubdan 

böyük m iqdarda irandilli əhalini buraya köçürmüşdü.  M iqra­

siya  dövründə  və  köçürmə  siyasəti  nəticəsində  məskən  salmış 

irandilli xalqlar -  talışlar, lahıclar,  kürdlər, tatlar və başqaları 

indi də Q afqazda yaşayırlar.

Lakin  görübn  tədbirlər  şim aldan  gəbn  basqıları 

müəyyən müddətə ləngitsə də,  yeni tayfalarm  m üdaxibsi pro- 

sesinin qarşısı ahnm az idi.

A lbaniyanm   şim alm da  Xəzərsahili  bölgələrdə  Xəzər 

xaqanlığı  yaranm aqda  idi.  M üharibə  ap aran   dövlətlər  özləri 

çox  tez-tez  köçərilərin  qüvvələrindən  istifadə  ed ird ib r  ki,  bu 

da  onlarm   buraya  m üdaxibsinin  sürətlənməsinə  kömək  edir- 

di.

jO'.

IV 

əsrdən mərkəzi  K onstantinopol olan  Bizans  dövbti- 

nin  yüksəlişi  baş  verir,  Bizans  əvvəlki  nailiyyətləri  əldə  sax- 

lam ağa  çalışırdı  və  sasanibrlə  sürəkli  m üharibələr  aparırdı. 

M usa  K alankaytuklunun verdiyi m əlum ata görə  Bizans  döv- 

ləti  626-cı  ildə  xəzərlərb  m üqavib  bağlamışdı.  Qəbələyədək 

irəliləmiş  xəzərlər  h ə b   I  X osrovun  dövründə  bufaya  köçürü- 

lən  və  dil  baxım m dan  onlarla  qohum   olan  sabir  tayfaları  ib  

b irb şərək  öz m övqebrini möhkəmlədirdilər.

Qərblə  Şərqin  qarşı-qarşıya  durduğu  bir  vaxtda  tarixi 

səhnəyə  üçüncü  bir  qüvvə  -   cənubdan  gələn  ərəblər  daxil 

olur.

Ə rəb tayfalarım n yayılması е.э.  I minilliyin sonlarından 

başlanır  və  nəticədə  artıq  V-VT  əsrbrdə,  yəni  ərəbbrin  isla- 

mın  yayılması  ilə  bağlı  fəthlərinədək  onlarm   böyük  qrupları 

Yaxm  Şərq  ölkəbrinin ərazilərinə  soxulur və  F əbstin,  İorda- 

niya,  Gənübi  Suriyanın  və  Ikiçayarasm m   bir  sıra  rayonları- 

mn əhalisinin əsas kütbsini assimilyasiya edirbr.

Hələ  III  əsrin  əvvəllərində  İran  dövbti  vaxtaşırı  Fars 

körfəzi  sahillərində  yerbşm iş  ərəb  hakim brm m   yürüşlərinə 

məruz  qalırdı.  O nlar  burada  ərəbbrin  b x m ib r  tayfaları  baş- 

da  olm aqla  H irə  çarlığını yaratm ışlar.  H ərçənd bu  d ö v b t  sa- 

sanilərə  tabe  idi,  am m a  bununla  belə  özünün  kifayət  qədər 

geniş idarəçiliyi var idi.  IV  əsrin əvvəllərinə Hirə  güclü dövlə- 

tə  və  ərəb  mədəniyyətinin  mərkəzinə  çevrildi.  Bir  çox  poetik 

əsərlərin  m eydana çıxması bu dövrə aid edilir və rəvayətə gö- 

rə  ərəblərin  yazısı  ilk  dəfə  olaraq  aramilərin  təsiri  ilə  məhz 

H irədə yaradılm ışdır.

Ə rəb  dilinin  yayılması  vahid  ərəb  dövbtinin  -   xilafətin 

yaradılm asm dan  sonra  da  davam   edir.  Lakin  onlarm   vahid 

millətə  cəm ləşm əbrinə bir  çox  maneələrdən başqa,  yerli  əha- 

linin  etnoqrafik  və  mədəni  xüsusiyyətbri  və  özbrinin  siyasi 

müstəqilliklərini yaratm aq cəhdlərinə malik olan, ərəb  dilinin 

dialektlərində  danışan  müasir  xalqlarm   müxtəlif  substratlar 

əsasmda эшэ1э gəlməsi çox böyük rol oynayırdı.

Əsasmı  M əhəmməd  peyğəmbərin  qoyduğu  yeni  m ono- 

teist islam  dininin  yayılması ilə  bağlı  olaraq  ərəblərin  nüfuzu 

artır.  Ə hali  arasında yayılmış  müxtəlif dini  inanclar  öz yerlə- 

rini yeni  dinə verir.  İslamm  ardıcıllarım  müsəlmanlar  («islam 

dininə  etiqad  edənlər»)  adlandırırlar.  Ö zbrinin  arasm dakı 

mübarızə və getdikcə gücbnm əkdə olan yeni köçəri tayfalarm  

təzyiqi  altm da  zəifləmiş  İran   və  Bizansa  tabe  olan  ərazibrin 

böyük hissəsi,  eləcə də onlardan asılı olan dövlətbr və xalqlar 

peyğəmbərin  hakimiyyətinin  davam çıları  -   xələfləri  sayılan 

эгэЬ xəlifəbri tərəfm dən fəth edilir.

---

Iram n,  Kiçik  Asiya  və  Q afqazm   ərəblər  tərəfmdən  fəth 

edilməsi  siyasi  xarakter  daşıyırdı  və  onlarra  gəlişi  bu   ərazilər 

üçün  etnik  baxım dan  miqrasiya  deyildi,  hərçənd  onlar  fəth 

olunm uş 

ərazilərə 

çoxlu 

m iqdarda 

ərəbdilli 

əhali 

köçürmüşdülər.  O nlar bu yerb rd ə qalalar tikir və yerli əhalini 

tabe  etm ək,  cləcə  də  vergiləri  vaxtlı-vaxtm da  yığmaq  üçün 

qoşun  saxlayırdılar.  Ayrı-ayrı bölgələrin  idarə  olunm ası üçün 

canişinlər -  əmirlər  təyin  edirdilər.  İslam m   qəbul  edilməsi  ilə 

yanaşı,  külli m iqdarda yeni söz və anlayış yerli əhalinin dilinə 

müdaxilə  edirdi,  bununla  belə  bu   bölgədə  dilin  dəyişməsi 

prosesi baş verməmişdi.

Türkdilli  tayfalar.  Bu  dövrdə  m ənbələrdə  yeni  köçəri 

tayfalarm   adlarm a  rast  gəlinir  və  bu,  getdikcə  daha  tez-tez 

təkrarlanır, həmin tayfalarm  baş verən tarixi hadisələrdə rolu 

artır.  O nlarm  müdaxiləsi  nəticəsində  özlərinin  hələ  qədimdən 

təşəkkül  tapmış  ənənələri  olan  bir  çox  im periyalar  və  dövlət- 

1эг  dağılır.  Yeni  tayfalarm   və  birliklərin  adlarm ı  ilk  dəfə  çə- 

kən  və  müxtəlif dövlətlərin  bu  və  ya  digər  dərəcədə  təm asda 

olduqlarm ı  bildirən  və  onlarm   müəyyən  ərazilərdə  olduq- 

larını təsbit edən mənbələrin m əlum atlarm ı  qısa nəzərdən ke- 

çirsək,  şərqdən  qərbə  gələn  köçərilərin  və  onlarla  qarışmış 

xalqlarm  m iqrasiya yollarmı və tarixi hadisələri izləmək olar.

Yaxm   Şərq  ərazilərindən  çox  uzaqlarda  -   Çinin  şimal 

sərhədbrində  e.ə.  I  minilliyin  ikinci  yarısm da  Asiyanın  və 

A vropanm  gələcək etnik və siyasi tarixinə çox böyük təsir gö- 

stərmiş tarixi hadisələr baş verir. 

■

Bu  ərazilər  haqqm da  m əlum atları  е.э.  135-67-ci  ilb rd ə 

yaşamış  Sima Tsyan  adlı çin müəllifl öz əsərində toplam ışdır. 

О,  е.э.  VII-V I əsrlərdə m üasir  Mərkəzi  Asiya  ərazisində  son­

ralar  «xu»  adlanm ış  «cun»  və  ya  «di»  köçəri  tayfalarm   yaşa- 

m asm ı  bildirir.  Daxili  M onqolustanm   və  M ancuriyanın  çöl- 

lərində  «şancun»lar  (dağ  cunları)  və  «dunxu»  (şərqi  xu)  ya- 

şayırdı.  Bu  tayfalar hələ  siyasi  baxım dan  birləşməmişdilər və 

bir  yerdən  digərinə  köç  edirdibr.  Ç inlibrin  cunlarla  toqquş- 

m aları ilk vaxtlar о qədər də təhlükəli xarakter daşımırdı.

«Döyüşən  çarlıqlar»m  dövründə  (е.э.  403-221-ci  ilb r) -  

köçəri  sünnu/hunnu  (hunlar)  və  yueçci  tayfalarm m   qüdrətli 

birliyinin  yaranm ası  zamanı  vəziyyət  dəyişir;  dunxu  haqqm ­

d a  isə  bildirilir  ki,  onlar  başda  vahid  hökm dar  -   şanyu  ol- 

m aqla  «çiçəkbnm ə  çağlarm a  çatırlar».  Elmdə  b e b   fikir  irəli 

sürülmüşdür  ki,  hım lar bizə qəlib  çatm ayan,  məhv  olmuş  dil- 

də danışırdılar.

Е.э.  III  əsrin  sonlarında  hunlar  Toum anm   oğlu  M ao- 

dunun  başçılığı  ilə  dunxuları  darm adağm   edərək,  işğalçı 

yürüşlərə  başlayırlar.  Onun  varisi  Laşan  şanyu  (е.э.  174-161- 

ci  illər)  yueçcibri  darm adağm   edərək,  onları  O rta  Asiyaya -  

A m u-D əryanm  yuxarı axarlarına doğru sıxışdırdı və onlar da 

sonralar b u rad a K uşan dövbtinin yaradıcıları oldular.

Bizim  eranm   ilk  əsrlərində,  Parfiyanm  tənəzzülii  döv- 

ründə  kuşanlar  B aktriyam   tutdular,  sasani  şahlarm m   haki- 

miyyəti  illərində  isə  darm adağın  edibrək,  nəhəng  Sasanibr 

imperiyasmm tərkibinə daxil edildilər.

H u n lar  Çinin X an sülabsi (е.э.  206- b.e.  220-ci illər)  ib  

vaxtaşırı  dəyişkən  uğurlu  m üharibəbr  aparırdılar.  Lakin  е.э. 

71-ci  ildə  Çin  digər  köçəri  tayfalarm   köməkliyi  i b   onlarm  

m üqavim ətini  qıra  bildi.  O nlar  cənubi  və  şimali  hu n   tayfala- 

rm a  parçalandılar.  Şimali  hunlar  Qərbi  M onqolustana,  Сэ- 

nub-qərbi  Sibirə  və  Şərqi  O rta  Asiyaya  çəkildibr.  B.e.  II  əs- 

rinin  birinci  yarısm da  hunlarm   Şərqi  Qazaxıstan  və  O rta 

Asiyaya  m iqrasiyası  başlanır,  sonralar  isə  onlarm   bir  qismi 

Qərbi Sibirin  uqor tayfalan i b   qarışaraq,  Aral ətrafm da, Хэ- 

zəryanı və V olqa çölbrində peyda oldular.

A rtıq  antik  mənbələr  hunların  X əzərətrafm da  olmala- 

rından  söhbət  açır (Dionisi -   II  əsrin  ortaları  və  K lavdi  Pto- 

lemey -  II  əsr).  H unların  köç  etməsi  i b   onlara  qədər  burada 

yaşamış xalqların  da  köç dalğası başlanır.  Təxminən bu döv- 

rdən  köçəri  tayfalarm   Cənubi  Q afqaza  da  m üdaxibsi  başla- 

nır.

A ntik  m ənbələrin  verdiyi  m əlum ata  görə  V olqaboyu 

çöllərdən  D unaya  qədər  olan  ərazibrdə  Yaxm  Şərq  ölkələri- 

пэ  basqın  edən  kim m er-skifbr  və  savrom atlar  (е.э.  VII-VI

---