182
MEHMET KARAGÖZ
luluğun garplılaşma hareketlerimizdeki rolü anlaşılabilir. Hatta
ID.
Ahmet devrinde Fransız elçisi olan Marqis De Bonnac'ın (1716-
1724) Katolikliğin tesiri ve Fransız ticaret çıkarlarının
aleyhine
gördüğü için bu takririn değerlendirilmemesi için rüşvetler dağıttı-
ğını ve Rum tercümanların da aracı olduklarına dair bilgiler bulun-
maktadır
35•
i.
Mahmut Devri (1730-1754):
Sultan i. Mahmut Osmanlı tahtına geçtikten sonra garplılaşma
hareketlerine devam etmektedir. Yukarıda yazdığımız İbrahim Mü-
teferrika'nın takdirinin onun üzerinde etkili olduğu görülmektedir.
Mühendislerden bir subay kıtası kurmak fikri üzerinde hareket etti-
ği söylenebilir. Sultana yardımcı olanların başında Sadrazam Topal
Osman Paşa ve Fransız topçu subayı Comte De Boneval gelir.
Müslüman olduktan sonra Ahmet adını alan Bonneval, Osmanlı ta-
rihinde Humbaracı Ahmet Paşa adıyla bilinmektedir. Avusturya ve
Prusya ordularında bulunmuş ve daha sonra Osmanlı devletine çağ-
rılmış olan bu kişi i. Mahmut'a verdiği raporlarda devletin iç duru-
munu bildiği için, ıslahatlar yapmadan önce ıslahatların usulü husu-
sunda tavsiyelerde bulunmuştur.
Bir büyük isyanın ardından ve
tecrübesinden de istifade ettiği anlaşılan i. Mahmut devri ıslahatla-
rındaki usü1, "Eski yapının biçimi içinde yeni teşkilatlar" şeklinde
ifade edilmektedir. Bu usü1 Osmanlı Devleti'nde Yeniçeriliğin kal-
dınlmasına kadar yapılan ıslahatların usulü olmuştur. Ahmet Paşa,
"Artık cesaret ve kahramanlığın bu çağda yetmediğini çağdaş as-
kerlik mesleğinde disiplin ve eğitimin, asker maaşlarının düzenli
ödenmesinin önemli olduğunu bu esasların ise Osmanlı ordusunda
olmadığı" fıkrindedir
36•
Kendisine büyük imkanlar verilen Ahmet
Paşa daha önceleri görev yaptığı Fransa ve Avusturya ordularında
olduğu gibi reformlar için de planlar hazırlamıştır. Düzenli aylıkla-
rın ve emeklilik maaşlarının verilmesi ile askerliği meslek haline
getirmek istiyordu. Yeniçeri alaylarını daha küçük birimlere ayıra-
rak kendi yetiştirdiği subayları bu birliklerin başına getirerek disip-
linli bir ordu meydana getirmek için çalışmıştır. Fakat zamanla mu-
halefetin çoğalması üzerine, vaktinin çoğunu topçu birliklerinin
kurulmasına ayırmıştır
37•
Humbaracı Ahmet Paşaya bu çalışmala-
rında üç Fransız subayı ile Fransız hükümetinin gönderdiği iki top-
ç.u subayı da yardımcı olmuşlardır. Bu ıslahatçıların gayretleri ile
Usküdar'da Hendesehane açılmış, Top dökümhanesi, Baruthane ve
35. Berkes, a.g.e., s. 47-50.
36. Berkes, a.g.e., s. 67.
37. Shaw, a.g.e., s. 327-328.
OSMANLı DEVLETİNDE
ISLAHA T HAREKETLERİ
183
Tüfek Fabrikası kurulmuştur. Medreselerin ıslah edilmesi ile alaka-
lı olarak III. Ahmet'in devrinde başlayan ıslahat çalışmaları bütün
gayretlere rağmen iyi neticeler vermemişti. i. Mahmut zamanında
medreselerin ıslahı daha ciddi şekilde ele alınmış ve Hendesehane-
lerin kurulmasıyla da artık Osmanlı Devleti'nde Avrupa'dan yalnız
neticelerin nakledilmesi yerine bilgilerin öğretilmesi devri başla-
mıştır
38•
Ne yazık ki I. Mahmut'un zamanında başlayan güzel ham-
leler de fazla uzun sürmemiştir. Sadrazam TopalOsman
Paşa'nın
görevden alınması ile Humbaracı da gözden düşmüş ve ıslahat ça-
lışmaları durmuştur. Bu durum, Osmanlı Devletinde
xvm.
asırda
adeta normalolacaktır.
Yukarıda da anlatmaya çalıştığımız gibi pa-
dişahlar ve ıslahatçı sadrazamların gayretiyle devam eden garplılaş-
ma çalışmaları bu kişilerin mevcut olmalarıyla var veya onların
01-
mamalarıyla yoktur. Bu arada şu bilgileri de ilave etmekte fayda
vardır. Humbaracı yalnız bir ıslahatçı olarak "Lale devri"ni devam
ettiren bir şahıs değil,. 1730-1754 senelerinde Osmanlı Devleti ile
Avrupa devletlerinin
dış politikalarını
da perde arkasında
idare
eden şahıstır
39•
Osmanlı Devletinde 1754-1757 seneleri arasında pa-
dişah olan
m.
Osman dönemi garplılaşmanın durduğu devir olarak
kabul edilir.
III.
Mustafa Devri (1754-1774):
Yeniliklere inanan bir şahıs olarak Osmanlı Devletinin tahtına
geçen
m.
Mustafa, Avrupa'daki
gelişmeleri
yakından incelemiş
olacak ki tahta geçtikten sonra Prusya Kralı II. Frederik'e bir elçi
göndermiştir.
Padişahın şahsiyetinden kaynaklanan yıldızların in-
sanların hayatları üzerindeki yakın ilgilerine olan inancı onu, bu
yola
itmiş
ve kraldan yıldız ilmiyle uğraşan insanlar istemiştir.
Fakat, Prusya'dan gelen verdiği cevaplar onun daha sonraki ıslahat
hareketlerinin temelleri olacaktır. Elçi Ahmet Resmi Efendi'nin pa-
dişaha Prusya dönüşü takdim ettiği sefaretnamesinde;
daimi ordu
bulundurulması, maliyenin dolu tutulması ve devlet adamlarının ta-
rih okuması fikirleri Prusya kralının görüşleridif"O.
m.
Mustafa dö-
neminde, modem usulde topların dökülmesi ve topçu sınıfının mey-
dana getirilmesi ile başlatılan ıslahatların yanında ilmi çalışmaları
da ihmal etmeden Avrupa'dan getirilmiş olan tıp ve astronomiye ait
eserlerin Türkçe'ye çevrilmesi faaliyetleri de sürmüştür. III. Musta-
fa devrinin en önemli ıslahatçı sadrazamı Koca Ragıp Paşa'dır. Pa-
38. Adnan Adıvar, Osmanlı Türklerinde
İlim, İstanbul 1982, s. 254; Berkes, a.g.e.,
s.46.
39. Tanpınar, a.g.e., s. 46.
40. Turan, a.g.e., s. 553.