O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta maxsus ta’lim vazirligi Buxoro davlat universiteti Tarix va madaniy meros fakulteti

IV.Qo’qonxonliginingtashkiltopishivasiyosati.

NorboʻtabiyningoʻgʻliOlimbekhukmronligidavridaQoʻqonningsiyosiymavqeiyanadakuchaygan, harbiyislo-hot oʻtkazilgan, Ohangaronvohasi, Toshkent, Chimkent vaSayramtobeetilgan, tashqisavdoga ham eʼtiborkuchaytirilgan. 1805 yildavlatrasmanQo'qonxonligi deb eʼlonqilinib, Olimbek "xon" unvoniniolgan. Olimxonningmarkazlashgankuchlidavlattuzishborasidaqilayotganharakatlariayrimmansabparastzodagonlarguruhidanorozilikkayfiyatlarinivujudgakeltiradi. NatijadaularOlimxonningsafardaligidanfoydalanib 1810 yilQoʻqonda "OlimxonToshkentdaoʻldi", degan mish-mish tarqatishadivauningukasiUmarbekkatojkiygizadilar. Olimxonbundanxabartopib, Qoʻqongayoʻloladi, biroq u Oltiqushmavzeidaotiboʻldirilgan.

Umarxondavridaxonlikhokimiyatinimustahkamlashvakengaytirishchoralarikoʻrilgan. 1815 yilBuxoroxonligigaqarashliTurkiston, 1817 yilesaOʻratepabosibolingan. Sirdaryoboʻyidabirqanchaharbiyistehkomlarbarpoetilgan; sugʻorishinshootlarinikengaytirish, kanallarqazish, masjid vamadrasalarqurishgaeʼtiborberilgan. Xususan, Qoʻqon, Toshkent, Turkiston, Chimkent, Sayram, avliyoota (hozirgiJambul)da masjid vamadrasalarqurilgan. Mozorlartartibgasolingan. UmarxonhukmronligidavridaQo'qonxonligida fan, adabiyot, sanʼatnisbatanyuksalgan. Bundauningsevimlixotini – mashhuroʻzbekshoirasiNodirabegimningxizmatikattaboʻlgan. Umarxonningoʻzi ham "Amiriy" taxallusibilanoʻzbekvatojiktillaridagʻazallaryozgan. Umarxonvafotidansoʻnguning 12 yoshlioʻgʻli Muhammad Alixontaxtgaoʻtirgan. XonyoshboʻlganligiuchundavlatnidastlabkidavrdaonasiNodi-rabegimboshqargan. Nodirabegimmadaniyatvasanʼatnirivojlantirishgaintilgan.
1826 yilSharqiyTurkistondaxitoylargaqarshi bosh koʻtarganmusulmonaholigayordamberishuchunqoʻshin tor-tibborilgan. NatijadaXitoyhuku-matiSharqiyTurkistonning 6 ta shahri (Oqsuv, Qashqar, Yorkend, Xoʻtanvaboshqalar) dansoliqolishhuquqiniQo'qonxonligigaberishgamajburboʻlgan.
Muhammad Alixonxonlikhududinikengaytirishgaintilib, Jan. Olay togʻetagidagiQorategin, Dar-voz, Shugʻnon, Roʻshon, Vohonbekliklariniboʻysundirgan. Bu davrdaxonlikdasugʻorishishlarianchayoʻlgaqoʻyilgan. Toshkent yaqinidaXonariqkanaliqazilgan. Tashqiiqtisodiy-savdoaloqalari ham anchayaxshilangan. BuxoroamiriNasrullo (qarang Nasrullaxon) bilanyuzberganurushda (1840 yil) Muhammad Alixonyengilib, XoʻjandniamirNasrullogatopshirishgavaoʻziniuningnoibi deb tan olishgamajburboʻlgan. Ammo Buxoro – Qoʻqonmunosabatlaribundankeyin ham kes-kinlashgan. Natijada 1841 yilnoyab. oyida Muhammad AlixonoʻzukasiSulton Mahmud foydasigataxtdanvozkechgan. Bu voqeadanxabartopganamirNasrulloQoʻqongabostiribkelib, uni talon-torojqiladi. U shuqirgʻin-barotdavomida Muhammad Alini, uningukasiSultonMahmudxonni, onasiNodirabegimnivaboshqayuqori man-sabdorlarniqatlettiradi. Amir farmonibilanQo'qonxonligiBuxoronoibitomo-nidanboshqarilaboshlangan. Amir noibiQo'qonxonligiaholisigaogʻirsoliqlaryuklaydi. Natijada 1842 yilyozidaqoʻqonliklarqoʻzgʻolonkoʻtaradi, amirNasrullogasodiqkishilarningkoʻpchiliginioʻldiradilarvaNorboʻtabiyningukasiHojibekningoʻgliSheralinixonqilibkoʻtarishadi. BunieshitganBuxoroamiriQoʻqongaqoʻshintortiboʻzhukmronliginiqaytaoʻrnatishuchununiqamalqiladi. BiroqqamalningqirqinchikuniXivaxoniOlloqulixonningBuxorohududigaqilganhujumihaqidagixabarnieshitib, orqagaqaytishgamaj-bur boʻlgan. Natijadaqoʻldanketgankoʻpginahududlar (Xoʻjand, Toshkent) yanaQo'qonxonligiixtiyoridaqoladi.
Sheralixonning (1842–45) taxtgaoʻtirishidakoʻmakchivaxayrixohboʻlganqipchoqlardanMusulmonqulmingboshiqilibtayinlangan. Musulmonqul, asosan, harbiyishlarbilanshugʻullanganvaxonqoʻshinlariningtarkibinikoʻproqqipchoqyigitlaribilantoʻldirgan. Musulmonquloʻzmavqeidanfoydalanib, Sheralixongaoʻztaʼsirinioʻtkazishgaintilgan. Ammoxonbungayoʻlqoʻymaslikkaintiladi. Musulmonqulxondannoroziboʻlib, boshqalarningqoʻlibilansuiqasduyushtirishgaharakatqilgan. 1845 yilOʻshdaxonningsoliqsiyosatigaqarshiqoʻzgʻo-lonboshlanadi. Musulmonqulqoʻzgʻo-lonnibostirishgaketganida, uningsheriklariOlimxonningoʻgʻlimurodbekniQoʻqongataklifqilibtaxtgaoʻtqazganlar. Sheralixonoʻldirilgan. TaxtnisaqlabqolishuchunMurodxonoʻziniBuxoroamiriningnoibidebtanolishgamajburboʻlgan. Musulmon-qulnimingboshilavozimidaqolganligihaqidafarmonchiqaradivauningQoʻqongaqaytishinitalabqiladi. MusulmonqulesaOʻshdanNamangangakelibqiziniSheralixonningoʻgʻliXudoyorgaturmushgaberadiva u bilanQoʻqongakelib, Murodxonnioʻldi-rib, yoʻshXudoyornixondebeʼlonqiladi (qarang Xudoyorxon). Musulmonqulxonningyoshligidanfoydalanibxonliknideyarlimustaqilravishdaoʻziboshqaradi, kattalavozimlarqipchoqlargaulashibberiladi. NatijadaMusulmon-qulgaqarshixonlikhududidanorozilikharakatikuchaydiva u mingboshilikdanboʻshatiladi. Musulmonquloʻzmavqeinitiklamoqchiboʻlib, ruslarbilanaloqaoʻrnatishgaintiladivaruslarningvakiliV.V.Velyaminov-Zernovbilan 1853 yilbahoridamaxfiyuchrashadi. Musulmonqulningrusqoʻmondonivakilibilanuchrashganivahokimiyatnioʻzqoʻligaolmoqchiboʻlganligidanxabartopganoʻzbekvaqirgʻizzodagonlari (MuhammadNiyozQushbegi, muhammadRajabQoʻrboshi, Muhammad Yoqubbek qushbegivaboshqalar) qipchoqlardanqutulishyoʻliniaxtarib Xudoyorxonni oʻzlaritarafgaogʻdirib, 1853 yilqipchoqlarqirgʻininiboshlabyuborishgan. Musulmonqulasirgaolinib, qatlqilingan.
BiroqQo'qonxonligidaoʻzarotaxtuchunkurashlartinchimagan, yuqoridagiharbiyamaldorlar Xudoyorxonga qarshifitnatayyorlaganlar, biroq u muvaffaqiyatsizchiqqan (qarang Yoqubbek). Qisqavaqtichidaxonlarbirnechamartaalmashgan (1852–62 yillardaSheralixonningoʻgʻliMallaxon, 1862–63 yildaShohmu-rodxon, 1863 yilmay-iyundayanaxudoyorxon, 1863 yiliyul – 1865 yillardaMallaxonningoʻgʻliSultonSayidxonxonboʻlgan).
1865 yilQoʻqondaqipchoqvaqirgʻizlarXudoyqulbeknitantanavorravishdaxondebeʼlonqiladilar. U atigi 14 kunginaxonlikqiladi, soʻngrabarchaxazinanivaqimmatbahonarsalarniolib, Qashqargaqochibketgan. Xudoyorxon hechqandayqarshiliksizQoʻqontaxtiniqaytaegallagan (1865– 75). BundaybeqarorichkivaziyatdanfoydalanganRossiyaQo'qonxonligigaqarshiistilochilikharakatlariniboshlabyuborgan. Natijada 1853–65 yillardavomidaOqmachit, Toʻqmoq, Pishpak, Avliyoota, Turkiston, Chimkent, Toshkentnivaularningatrofhududlarinibosiboladi. 1867 yil 14 iyulda imperator Aleksandr II TurkistonharbiyokruginitaʼsisetdivaOʻrtaOsiyodabosibolinganvasaltanattarkibigakiritilganhududlarhisobidanturkiston general-gubernatorliginitashkilqildi. ChorizmbosqinitufayliQo'qonxonligichegaralarianchaqisqaribketdi. Xazinagatushadigandaromadlarkeskinkamaydi. Xonxazinanitoʻldirishuchunyangidanqoʻshimchasoliqlarjoriyetdi. Xalqbundannoroziboʻlib 1871 yilSoʻxdagʻalayonkoʻta-radi. Bu gʻalayonqurolliqoʻzgʻolongaaylanibketdi. OʻrtaOsiyotarixidaenguzoqdavometgan "Poʻlatxon" qoʻzgʻoloniboʻliboʻtadi. Rusqoʻshinlariqoʻzgʻo-lonchilarniyengdilarvaPoʻlatxonasirgaolindi. U 1876 yil 1 mart oyidaMargʻilonshahridadorgaosiladi. ChorqoʻshinlariQo'qonxonliginibosibolib, xonliknirasmanbekorqiladilarvaoʻrnigaFargʻonaviloyatinitaʼsis eta-dilar.