O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti psixologiya nazariyasi va amilyoti kafedrasi
Yüklə 3,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 1.
Individ, shaxs, individuallik. Shaxs deb konkret bir kishini aytamiz. Har bir kishi jamiyat a‘zosi bo‗lib, tarixan tarkib topgan muayyan ijtimoiy munosabatlar sharoitida yashaydi va ishlaydi. Shaxsni ta‘riflaydigan muhim psixologik belgilarga to‗xtab o‗taylik. Psixologiya fanida inson zotiga xoslik masalasi individ, shaxs, individuallik tushunchalari orqali aks ettiriladi. Katta yoshdagi ruhiy sog‗lom odamlar ham, chaqaloq ham, nutqi yo‗q, oddiy malakalarni o‗zlashtira olmaydigan aqli zaiflar ham individlar deb ataladi. Biroq bulardan birinchisigina shaxs deb atash an‘ana tusiga kirib qolgan, chunki o‗sha 22 zotgina ijtimoiy mavjudot, ijtimoiy munosabatlar mahsuli, ijtimoiy taraqqiyotning faol qatnashchisi bo‗la oladi. Individ sifatida yorug‗ dunyoga kelgan odam ijtimoiy muxit ta‘sirida keyinchalik shaxsga aylanadi, shuning uchun bu jarayon ijtimoiy-tarixiy xususiyatga egadur. Shaxsning eng muxim xususiyatli jixatlaridan biri – bu uning individualligidir, ya‘ni yakkaxolligidir. Individuallik deganda, insonning shaxsiy psixologik xususiyatlarining betakror birikmasi tushuniladi. Individuallik tarkibiga xarakter, temperament, psixik jarayonlar, xolatlar, xodisalar, xukmron xususiyatlar yig‗indisi, iroda, faoliyat motivlari, inson maslagi, dunyoqarashi, iqtidori, har xil shakldagi reaksiyalar, qobiliyatlari va shu kabilar kiradi. Psixik xususiyatlarning birikmasini aynan o‗xshash tarzda aks ettiruvchi inson mavjud emas. Masalan; yaqin odamdan ayrilganligi qayg‗u-alam, uning bilan birga esa hayotda tiklab bo‗lmovchi va boshqalarda takrorlanuvchi fazilatlar murakkab voqelikning mangulikka yo‗nalishi bilan izohlash mumkin. Shaxs o‗zining qadr qimmatini va nuqsonlari bilan ijtimoiy turmushda faol ishtirok qilish, ta‘lim va tarbiya yordamida yuzaga kelgan o‗zining kuchli va kuchsiz jihatlari bilan yaqqol, betakror oliy zotdir. Yuqorida ta‘kidlab o‗tilgan ilmiy muammolardan birinchisi bir shaxsni boshqa odamlardan ajratib turadigan individual tuzilishiga ega ekanligidir. Ushbu yaqqol psixologik muammolarni hal qilish shaxsning mazkur tuzulishining ichki sharoitlarida ifodalanuvchi xulq-atvorni oldindan bashorat qilish imkoniyatini yaratadi. Mazkur masalaning qo‗yilishi dastavval ta‘lim va tarbiya extiyojlaridan, tashkilotchilikka oid faoliyat soxalari va boshqa extiyojlar zamiridan kelib chiqadi. Lekin bu masala ilmiy asosda hal qilish boshqa muammoni, ya‘ni shaxsni toifalarga ajratish uning eng muhim, mukammal tuzilishini aniqlash bilan bog‗liqdir. Darxaqiqat, shaxs tipologiyasi, shaxsni tipologik tahlil qilishning eng nozik, ibratli jihatlarini cheklab o‗tish, u xaqida yetarli darajada to‗la tasavvurga ega bo‗lishni hohlasak, uning eng umumiy tasvirini umumlashgan tarzda ta‘kidlab o‗tish lozim. Shaxs tuzilishi bilan bog‗liq bo‗lgan ikkinchi masala esa bunday tuzilishning bir qancha tarkibiy qismlarga ajratishni taqazo etadi. Binobarin, ushbu bo‗laklarning yig‗indisi yaxlit inson shaxsini vujudga keltiradi. Jahon psixologiyasi fanida psixologlar shaxsni psixologik tuzilishning tarkibiy qismlarini turli mohiyatiga asoslanib turkumlarga ajratishni tavsiya etmoqdalar. Hozirgi zamon jahon psixologiyasida biologik va ijtimoiy omilning, voqelikning ta‘siri ostida shakillangan inson shaxsida ikkita muhim qism bo‗lganligini tasdiqlovchi nazariya yuksak mavqeni egallab turibdi. Mazkur nazariyaga binoan ―ichki psixik‖ (―endopsixik‖ – yunoncha ―endo‖ ichki degan ma‘noni bildiradi) qismlarga ajratiladi, degan g‗oyani ilgari suriladi. 23 Ushbu talqinga ko‗ra ―endopsixika‖ shaxsning psixik tuzilishining ichki qismlari sifatida psixik elementlar va funksiyalarining o‗zaro bog‗liqligi aks ettiriladi. Uning negizida insonning nerv psixologik tuzilishi bilan ―endopsixik‖ aynan bir narsa degan tushunchani tasdiqlash yotadi, go‗yoki u odam shaxsning ichki mexanizmini yuzaga keltiradi. Psixik tuzilishning ―ekzopsixik‖ qismi bo‗lsa shaxsning tashqi muxitiga nisbatan munosabatini shaxsga qarama-qarshi bo‗lgan barcha jihatlarini shaxslararo va ob‘ektiv munosabatini belgilaydi. ―Endopsixika‖ o‗z navbatida shaxsning ta‘sirlanishi, xotira, tafakkur, xayol kabi bilish jarayonlarining xususiyatlarini irodaviy zo‗r berish xislatlarini, ixtiyorsiz xarakatlarni va shu kabi fazilatlarni aks ettiradi. ―Ekzopsixika‖ esa o‗z tarkibida shaxs munosabatlarining tizimini va unining qiziqishlari, mayillari, ideallari, maslagi, ustunlik qiluvchi, xukmron xissiyotlarini, egallagan bilimlarni, tajribalarni va shu singarilarni qamrab oladi. Tabiiy omilga ega bo‗lgan ―endopsixika‖ biologik shart-sharoitlargi bog‗liqdir aksincha ―ekzopsixika‖ ijtimoiy voqeliklar ta‘siri ostida yuzaga keladi, tarkib topadi va takomillashib boradi. Shaxsning tarkib topishi bir qator omillarga bog‗liq degan nazariyaning namayondalari bo‗lmish xozirgi zamon uzoq chet el psixologlari oqibati natijasida shaxsning tuzilishini o‗sha ikkita asosiy omillarga ya‘ni, biologik va ijtimoiy voqeliklarning ta‘siriga bog‗liq bo‗lgan tuzilishining mavjudligidan manfatdordirlar. Ob‘ekt – sub‘ekt munosabatini belgilaydi. ―Endopsixika‖ o‗z navbatida shaxsning ta‘sirlanishi idrok, tasavvur, xotira, tafakkur, xayol jarayonlarining xususiyatlarini, irodaviy zo‗r berish xislatlarini aks ettiradi. ―Ekzopsixika‖ esa o‗z tarkibiga xos munosabatlarini tizimini va uning qiziqishlari, mayillara, ideallari ustanovkalari, mosligi, ustunlik qiluvchi, xukmron xissiyotlarini, egallagan bilimlarlarni qamraydi. Yüklə 3,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|