O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi
Yüklə 3,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
| ergastoplazma
uchraydi. Bi- rinchi ko'rinishi metabolik jarayonlari sust boradigan hujayralar uchun xos bo'lsa, ergastoplazma faol sintezlovchi hujayralar uchun xosdir. Masalan: jigar yoki nerv hujayralarida siyrak joylashgan membranalardan iborat bo'lsa, oshqozonosti bezi hujayralarida endoplazmatik to’r zich joylashgan(8rasm). Membranalari yuzasida polisomalarning joylashganligi uning oqsil sintezida ishtirok etishidan dalolat beradi. Endoplazmatik to’r elementlarida hujayraning bir qism oqsillari sintezlanadi. Olimlar shu narsaga e'tibor berishganki, aktiv o'suvchi, ko'payuvchi, faol oqsil sintezlovchi hujayralar bazofil sitoplazmaga ega (asosiy bo'yoqlarni qabul qi- luvchi) sitoplazmaning bunday bazofiliyasi RNK ko'p bo'lishi bilan boqliq. Shuni aytib o'tish kerakki, hujayra RNKsining asosiy miqdori ribosomal RNKdir. Demak sitoplazmaning bazofil qismi ribosomalarga boy bo'lib ularda faol oqsil sintezi bo- radi. Ribosomalarning joylashish tartibi hamma hujayralarda turlicha. Masalan: em- brional, regeniratsiyalanuvchi, shish ya'ni bo'linuvchi hujayralarda ribosomalar en- doplazmatik to’r bilan kam miqdorda bog’lanadi. Ularning asosiy soni gialoplaz- mada polisomalar ko'rinishida joylashadi. Bo'linish qobiliyatini yo’qotgan, yuksak darajada takomillashgan, faol oqsil sintezlaydigan hujayralar (oshqozonosti bezi) gialoplazmasida erkin ribosomalar kam uchraydi , ularning asosiy qismi endoplazmatik to’r membranalariga birikkan bo'ladi. 36 Bu kuzatuvlardan shu narsa ma'lum bo'ldiki, gialoplazmadagi polisomalar ko'rinishidagi ribosomalarda hujayraning o'z hayot faoliyati uchun kerak bo'lgan oqsillarni sintezlanadi. Endoplazmatik to’r bilan bog’langan ribosomalarda hujay- radan tashqariga chiqariladigan “eksport” oqillari sintezlanadi. Masalan: oshqozonosti bezi hujayralari ovqat hazm qilishda ishtirok etadigan oqsil- fermentlarni lipaza, nukleaza kabilarni sintezlab chiqaradi, jigar hujayralarida qon albumini, so'lak bezida amilaza sintezlanadi. O'simlik hujayralarida ham bu narsa kuzatiladi. Oqsilli mahsulotni ishlab chiqaruvchi bezli hujayralar ergastoplazmaga boy. Boshqacha qilib aytganda, ko'p hujayrali organizmlarda ergastoplazmaga boy hujayralarda hujayradan chiqariladigan va boshqa hujayralar faoliyati yoki umuman organizm uchun kerak bo'lgan oqsillar sintezlanadi. Bir hujayraliklarda ham eksport oqsillari ishlab chiqaruvchi donador en- doplazmatik to’rni ko'rish mumkin.Ular orasida hujayradan tashqarida ro'y beradi- gan hazm jarayonlarida ishtirok etadigan oqsili va glikokaliks oqsillari mavjud. Undan tashqari donador endoplazmatik to’r hujayra ichi hazm jarayonlarida ishtirok etuvchi oqsil-fermentlar sintezida ishtirok etib, bu fermentlar fagositar yoki pinositar vakuolga tushib makromolekulalarni parchalaydi. Donador endoplazmatik to’r membranalarida sintezlangan oqsillar hujayran- ing o'zi uchun kerakmas bo'lib, xatto zararlidir. Ovqat hazm qilish bezlarida ko'p miqdorda gidrolitik fermentlar sintezlanadi. Bu fermentlar gialoplazmaga chiqsa hujayra avtolizga (o'z-o'zini eritishga) uchraydi. Lekin bu xol ro'y bermaydi, chunki sintezlangan mahsulot granulyar endoplazmatik to’r membranalardan oraliq en- doplazmatik to’r vakuola bo’shliqlariga o'tadi va gialoplazmadan izolyatsiyalanadi (ajratiladi). Bunday oqsillarning to'planishi yopiq membranalar ichida ro'y beradi. Oraliq endoplazmatik to’r, granulyar va silliq endoplazmatik to’rlar orasida joy- lashib uning yuzasida ribosomalari bo'lmaydi. Demak, oraliq endoplazmatik to’r sintezlangan oqsillarni hujayraning boshqa tuzilmalaridan izolyatsiyalashda (alohidalashda) ishtirok etadi. Oraliq endoplazmat- ik to’rdan bu oqsillar Golji apparati membranalariga o'tib hujayradan chiqariladi. Oraliq endoplazmatik to’r bu oqsillarni kanallar va vakuolalar bo'ylab tashiydi, bu jarayon ATF sarfi bilan boradi. Undan tashqari donador endoplazmatik to’r kanalchalari va vakuolalari ichida sintezlanagan oqsilning konsentrasiyalanishi, ya'ni yirik sekret granulalariga aylani- shi kuzatiladi. Umumlashtirib aytganda, donador endoplazmatik to’r vazifasi membralalari yuzasida joylashgan polisomalari ishtirokida eksport oqsillarini sintezlash, ularni hujayraning boshqa tuzilmalaridan membrana bo’shliqlari ichida izolyatsiyalash- ajratish, bu oqsillarni hujayraning boshqa kompartmentlariga tashish va ularning kimyoviy modifikatsiyasida ( o'zgarishida) ishtirok etish. Prokariotlarda endoplazmatik to’r tizimi yo’q , lekin ko'pgina bakteriya hu- jayralari tashqi muhitga plazmatik membrana yuzasidagi makromolekulalarni par- chalashda ishtirok etadigan ekzofermentlar ishlab chiqaradilar. Bakteriya hujay- 37 rasidagi ribosomalarning bir qismi plazmatik membrana bilan bog’langan. Taxmin qilinishicha bu ribosomalarda eksport oqsillari sintezlanadi. Sitoplazmadagi erkin ribosomalarda esa hujayra ichidagi metabolik jarayonlar uchun kerakli oqsillar sin- tezlanadi. Yüklə 3,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|