O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus

 
238 
faoliyati  sistemasiga  kiradi,  unda  kishining  u  yoki  bu  irodaviy 
fazilatlari namoyon bo'ladi, irodasi ko'rinadi
.. 
Tavakkalchilikning  birinchi  sababi  va  tegishli  ravishda 
tavakkalchilikning  birinchi  turi  bu  yutuqqa  umid  bog'lash, 
muvaffaqiyat 
qozonilganda 
kutilayotgan 
kattalikning 
muvaffaqiyatsizliklar 
oqibati 
darajasidan 
ortishidir 
(situativ 
tavakkalchilik). 
Bu 
o'rinda 
muvaffaqiyat 
motivasiyasi 
muvaffaqiyatsizlikdan qutilib qolish motivasiyasidan kuchliroqdir. Agar 
kundalik  hulq-atvor,  garchi  kishidan  irodaviy  qarorni  talab  qiladigan 
bo'lsa-da unchalik noyob narsa emas. 
Xatti-harakatning xavfli variantini afzal biladigan hulq-atvor yoki 
tavakkalchilikning  ikkinchi  turi    uchun  sabab-shaxsning  vaziyat  usti 
faolligidir. Kishining vaziyat talablari ustidan ko'tarila bilish dastlabki 
vaziyatdan ustun keladigan maqsadni qo'yish qobiliyatga to'g'ri keladi. 
Irodani  tarbiyalash.  Irodani  mustaqil  tarbiyalash  usullari  juda 
ham har xil bo'lishi mumkin. Ularning hammasi quyidagi shartga amal 
qiladi: 
1.  Irodani  tarbiyalani  nisbatan  arzimas  qiyinchiliklarni  bartaraf 
qilishdan  boshlash  kerak.  Oldiniga  unchalik  katta  bo'lmagan 
qiyinchilikni,  vaqt  o'tishi  bilan  esa  ancha  katta  qiyinchiliklarni 
muntazam  ravishda  yenga  bori,  kishi  o'z  irodasini  mashq  qildiradi  va 
chiniqtiradi.  Har  bir  qarshilkni  «bo'ysindirilmagan  qal'a»  sifatida 
baholash  lozim  va  bu  qal'ani  «olish  uchun»  barcha  imkoniyatni  ishga 
solish kerak. 
2. Qiyinchiliklarni, to'siqlarni bartaraf etish ma'lum maqsadlarga 
erishish  uchun  amalga  oshirish.  Maqsad  qanchalik  ahamiyatli  bo'lsa, 
irodaviy  motivlar  darajasi  yuqori  bo'lsa,  kishi  shunchalik  katta 
qiyinchliklarni bartaraf etishga qodirdir. 
3. Qabul qilingan qaror bajarilishi kerak. Har gal, qachonki, qaror 
qabul  qilinib,  uning  bajarilishi  yana  va  yana  kechiktirilsa  kishining 
irodasi izdan chiqadi. 
4.  Agar  kishi  uzoqqa  mo'ljallangan  maqsadni  oldiga  qo'ygan 
taqdirda uzoq istiqbolni nazarda tutishi kerak. Bu maqsadga erishish 
bosqichlarini  ko'rishi,  ya'ni  kelajakka  mo'ljallangan  istiqboolni  ko'ra 
olish juda muhim. 
Irodali  kishi-o'z  vaqtining  xo'jayini.  O'z  faoliyatini  oqilona  tashkil 
etar  ekan,  bu  bilan  u  belgilangan  narsani  shoshilmasdan  amalga 
oshiradi.  O'z  irodasini  chiniqtirish  uchun  ishda  va  turmushda 
tarqoqlik  va  pala-partishlikka  qarshi  kun  sayin  kurash  olib  borishi 
kerak. 
Sport bilan muntazam shug'ullanishi kishi irodasini chiniqtiradi. 
Jismoniy  mashq  bilan  shug'ullanishda  qiyinchiliklarni  bartaraf  etish 
kishining  faqat  mushaklari  emas,  balki  uning  irodasini  chinakam 
mashq qildirish hisoblanadi. 

---

 
239 
Irodaviy  akt  (irodaviy  harakat)da  uni  motivlashtirishning 
barcha  uchto  tomoni  faollik  manbai,  uning  yo'nalganligi  va  o'z-o'zini 
boshqarish vositalari namoyish qilingandir. 
Irodaviy  aktning  bo'g'inlari.  Irodaviy  harakatlar  sababli  har 
doim  ozmi-ko'pmi  darajada  anglanilgan  xarakterda  bo'ladi.  U  yoki  bu 
ehtiyojning qanchalik anglanilganligiga bog'liq holda intilish va istakni 
ham  farq  qilsa  bo'ladi.  Intilish  ham  differensiyalashmagan,  yetarli 
darajada  anglanilmagan  extiyojdan  iborat  faoliyat  motivi.  Istak 
faoliyatinning  motivi  sifatida  extiyojning  yetarli  darajada  tushunib 
yetilganligi  bilan  xarakterlanadi.  Bunda  faqat  extiyoj  ob'yekti  emas, 
balki uni qondirishning mumkin bo'lgan yo'llari ham tushunib yetiladi. 
Faoliyatning  butun  sabablari  kishining  yashash  sharoitlarini  aks 
ettirish  va  uning  extiyojlarini  fahmlash  natijasi  hisoblanadi.  Ana  shu 
sabablar  orasida  hayotning  har  bir  daqiqasida  bir  xillari  ko'proq, 
boshqalari  kamroq  ahamiyatga  ega  bo'ladi.  Kishida  turli  extiyojlar 
ahamiyatining  o'zgarishi  munosabati  bilan  motivlar  kurashi  paydo 
bo'ladi,  bir  istak  boshqa  istakka  qarama-qarshi  qo'yiladi.  Muhokama 
va  motivlar  kurashi  natijasida  qaror  qabul  qilinadi.  Ya'ni  muayyan 
maqsad  va  unga  erishish  usuli  tanlanadi.  Paydo  bo'lgan  qarorni 
muntazam  ravishda  bajarmaslik  irodasi  kuchsizligini  ko'rsatadi. 
Irodaviyxatti-harakatning  so'nggi  jihati  ijrodir.  Unda  qaror  harakatga 
aylanadi.  Ijroda,  irodaviy  xatti-harakatda  yoki  ishlarda  kishi  irodasi 
namoyon  bo'ladi.  Kishining  irodasi  haqida  birgina  yuksak  g'oyaviy 
motivlarga qat'iy qaror va niyatlarga qarab emas, balki ishlarga qarab 
hukm chiqarish kerak. 
Irodaviy  zo'r  berish.  Irodaviy  aktning  eng  muhim  bo'g'ini-qaror 
qabul qilish va uni ijro etishdir. Bu ko'pincha alohida hissiy holatning 
irodaviy  zo'r  berish  sifatida  tavsiflanadigan  holatning  kelib  chiqishiga 
sabab  bo'ladi.  Irodaviy  zo'r  berish  hissiy  hayajon  shakli  bo'lib, 
kishining  harakatga  qo'shimcha  motivlarni  vujudga  keltiradi.  Irodaviy 
zo'r  berish  natijasida  bir  xil  motivlarning  haraktini  to'xtatib  qo'yib, 
boshqalarning  harakatini  xaddan  ziyod  kuchaytirish  mumkin  bo'ladi. 
Irodaviy  kuch  g'ayrat  ishlatish  natijasida  dangasalik,  qo'rquv, 
charchash  kabilan  ustidan  qozonilgan  g'alaba  anchagina  hissiy  zavq 
beradi,  o'z  ustidan  erishilgan  g'alaba  singari  boshdan  kechiriladi. 
Tashqi  to'siq  yengib  o'tish  lozim  bo'lgan  ichki  qiyinchilik,  ichki 
qarshilik  kabi  boshdan  kechiriladigan  bo'lsa,  u  irodaviy  zo'r  berishni 
talab qiladi.  
Irodaviy  kuch-g'ayrat  odamlarning  barcha  qaxramonlik  ishlariga 
zarur qism bo'lib kiradi. Irodaviy kuch-g'ayrat sarflash odati manonatli 
fe'l atvorni shakllantirishning majburiy shartidir. 
Irodaning  individual  xususiyatlari.  Iroda  faoliyatning  ichki 
qiyinchiliklarini  yengishga  qaratilgan  ongli  tuzilma  va  o'z-o'zini 

---