Psixologiya 1

 

 

 

222 

 

   

ġəxsiyyətlərarası  seçmə  və  onun  sosiometrik 

baxımdan  təhlili.  AparılmıĢ  müĢahidələr  və  araĢdırmalar 

göstərir  ki,  eyni  qrupa  daxil  olan  adamlar  bir-birlərinə 

münasibətlərinə  və  qrup  məĢğuliyyətinə  görə  həmin  qrupda 

eyni  mövqe  tuta  bilmirlər.  Qrupun  hər  bir  üzvü  özlərinin 

iĢgüzar və Ģəxsi keyfiyyətlərinə, statuslarına, qrupda tutduqları 

yerə,  qrup  üzvlərinin  onlara  bəslədiyi  münasibətə,  daha 

doğrusu  onu  nə  dərəcədə  qəbul  edib  etməmələrinə  görə 

qrupdakı  Ģəxsiyyətlərarası  münasibətlər  sistemində  müəyyən 

mövqeyə malik olurlar. Qrup üzvlərinin biri yüksək nüfuza ma-

lik  olduğu  halda,  digəri  qrup  üzvləri  tərəfindən  qəbul  edilmir; 

biri  ilə  daima  ünsiyyətdə  olmağa  can  atsalar  da,  digərini 

görməyə gözləri olmur; birinə inanıb ona arxalanmaq mümkün 

olduğu  halda,  digərinə  etibar  etmir,  inanmırlar  və  s.  Bu  hal 

qrup  differensiasiyası  kimi  diqqəti  cəlb  edir.  ġübhəsiz  qrup 

differensiasiyasını aĢkara çıxarmaq onun  gələcək fəaliyyətinin 

səmərəliliyini təmin etmək nöqteyi-nəzərdən xüsusi əhəmiyyət 

kəsb edir. Bu cəhət uzun müddət birgə fəaliyyətdə olan Ģagird 

qruplarında  (siniflərində)  özünü  daha  qabarıq  Ģəkildə  göstərir. 

ġagird qruplarında qrup differensiyasını aĢkara çıxarmaq üçün 

ya  uzun  müddətli,  sistematik  və  ciddi  pedaqoji  müĢahidələr 

aparmaq,  ya  da  müvafiq  müəyyənedici  eksperimentlərdən 

istifadə etmək lazım gəlir.  

Qrup  psixorlogiyasını  öyrənən  psixoloqlar  qrupdaxili 

differensiasiyanın iki baĢlıca sistemini: sosiometrik və referen-

tometrik  seçməni fərqləndirmiĢlər. 

Birinci  növbədə  Ģəxsiyyətlərarası  seçməni  sosiometrik 

baxımdan  nəzərdən  keçirək.  Qrupdaxili  münasibətlərin  statik 

mənzərəsini  sosiometriya  adlanan  metodun  köməyi  ilə  əldə 

etmək mümkündür. Bu metod, onun tətbiqi və təhlili qaydaları 

---

 

 

 

223 

 

Amerika psixoloqu C.Moreno tərəfindən irəli sürülmüĢdür. So-

siometriyadan qrup üzvləri arasında mövcud olan simpatiya və 

antipatiyanı aĢkara çıxarmaq üçün geniĢ istifadə  olunur. Onun 

köməyi  ilə  eyni  zamanda  qrup  liderini  müəyyənləĢdirmək 

mümkündür.  

Adətən,  sosiometriya  metodu  aĢağıdakı  Ģəkildə  tətbiq 

olunur:  1.  Qrup  üzvlərinə  sosiometrik  kriteriyanı  (ölçünü) 

özündə əks etdirən təlimat verilir. Məsələn, qrup üzvlərinə belə 

bir  mətn  çatdırılır:  «fərz  edin  ki,  sizin  qrupa  (sinfə)  dərs  ili 

ərzində daha bir neçə nəfər əlavə olunub. Ona görə də bu qrupu 

iki  yerə  ayırırlar.  Ġndi  sən  kiminlə  bir  sinifdə  olmaq  (və  ya 

kiminlə  bir  partada  oturmaq,  kiminlə  birlikdə  imtahanlara 

hazırlaĢmaq)  istərdin?    Əgər  o  olmasa  ikinci  və  üçüncü  kimi 

seçərdin?    2.  Həmin  ölçüdən  asıılı  olaraq  qrup  üzvləri  hər  bir 

seçdikləri  yoldaĢlarının  adlarını  seçdikləri  ardıcıllığa  uyğun  

(1,2,3) vərəqdə qeyd edib yoxlamanı aparana təhvil verirlər. 3. 

Müvafiq suallara verilmiĢ cavablar statistik yolla iĢlənilir, sosi-

ometrik matris, sosioqramlarda öz əksini tapır. Matris və sosi-

oqramlar 

qrup 

üzvlərinin 

qarĢılıqlı 

seçmələrini 

aydınlaĢdırmağa imkan verir.  

Sosiometrik  matrisa  adi  idman  yarıĢı  yekun  cədvəllərinə 

oxĢar  Ģəkildə  tərtib  olunur.  Qrup  üzvlərinin  adları  eyni 

ardıcıllıqla  üfiqi  və  Ģaquli  Ģəkildə  qeyd  olunur.  Əgər  birinci 

adam  birinci  olaraq  üçüncünü  seçmiĢsə  üçüncü  xanədə  1 

rəqəmi qeyd olunur; həmin adam ikinci olaraq 6- cını seçmiĢsə  

altıncı xanədə 2 rəqəmi qeyd olunur; üçüncü olaraq 4-cü adamı 

seçmiĢsə  öz  sırasının  4-cü  xanəsində  3  rəqəmi  qeyd  olunur. 

Sonrakı adamların (Ģagirdlərin) seçimləri də bu qayda ilə qeyd 

olunur.  Əgər  seçimlər  qarĢılıqlıdırsa  yazılan  rəqəm  dairəyə 

alınır  (məsələn,  ).  Cədvəlin  sonunda  seçilmə  və  qarĢılıqlı 

seçilmənin  miqdarı  göstərilir.  Nəticədə  kimin  daha  çox  seçil-

---

 

 

 

224 

 

diyi (və ya seçilmədiyi) aydın olur. 

Sosiometrik  seçməni  göstərən  sosioqrama  gəldikdə  bu 

qrafik Ģəklində tərtib olunur. Bunun üçün bir-birinin içərisində 

olan  dörd  dairə  çəkilir.  Ən  çox  seçilən  qrup  üzvünün  sıra 

nömrəsi daxildəki dairədə, nisbətən bir-birindən çox seçilənlər 

2-ci  və  3-cü  dairələrdə,  heç  seçilməyənlər  isə  sonuncu  – 

dördüncü  dairədə  qeyd  olunur.  Seçmənin  xarakteri  xətlərdəki 

oxlarla  qeyd  olunur.  Əgər  qrupda  oğlan  və  qızlar  olursa 

məsələn, qızların sıra nömrəsi kiçik dairələrdə, oğlanlarınki isə 

üçbucaqda qeyd olunur. 

---

Sosiometrik seçməni göstərən matrisa 

 

S 

Yoxlananın 

adı 

Sey-

ran 

Adil 

ġəf-

iqə 

Tu-

ral 

Mə

mmə

d 

Bə-

növĢə 

Fidan  Araz 

Kəkl

ik 

Qu

mru 

1 

Seyran 

 

 

2 

 

 

 

 

 

 

3 

2 

Adil 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 

ġəfiqə 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4 

Tural 

 

3 

2 

 

1 

 

 

 

 

 

5 

Məmməd 

2 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6 

BənövĢə 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

7 

Fidan 

 

 

3 

 

 

2 

 

 

 

 

8 

Araz 

1 

3 

 

 

2 

 

 

 

 

 

9 

Kəklik 

 

1 

 

 

 

 

 

 

 

 

10 

Qumru 

 

 

 

 

3 

 

 

 

2 

 

 

Seçmələrin 

3 

6 

6 

0 

5 

4 

1 

0 

3 

2 

 

QarĢılıqlı 

seçmələr 

1 

3 

3 

– 

2 

3 

1 

– 

2 

1 

                                 ġəkil 10

2

3

1

 

---