Q. Y. Abbasova Sosial proseslərin modelləri. Dərslik. Rus dilindən tərcümə. B.: 2016

Bundan  sonrakı  şərhlərimiz  oxucuya  həddindən  artıq  abstrak  görünməsin  deyə  irqi 
ayrıseçkilik prosesinin modelləşdirilməsinə nümunə gətirək [9]. 
Fərz edək ki, tədqiq olunan region hər bir daması bir evə uyğun gələn 16x13 şəbəkəsi 
şəklində təqdim  oluna bilər. Onu da fərz edək ki,  hər bir ev  ya ağ (o)  ya  da qara (x) ailə 
tərəfindən tutulmuşdur və ya boşdur. Bu an hər bir xananın avtomatik üç mümkün vəziyyəti 
var, modelin vəziyyətlərinin ümumi sayı təqribən 10-dur. 
Şəkil  14,2  Əhalinin  məskunlaşmasının  ilkin 
strukturu 
 Nəzərdən  keçirilən  nümunədə  fərz  olunur  ki, 
hər  bir  irqi  qrup  qonşularının  müəyyən  faizinin 
onlarla eyni  rənglə olmasını istəyirlər. Əgər bu tələb 
yerinə  yetirilməzsə,  ailə  qonşularının  tərkib  faizi 
onlar üçün uyğun olan yaxınlıqdakı başqa evə köçür. 
Hesab olunur ki, həmin yaşayış məntəqəsində evlərin 
25-30% hələ məskunlaşmayıbsa, düzgün seçim etmək 
mümkündür.  Məskunlaşmanın  ilkin  strukturu  şəkil 
14.2-də  göstərilmişdir.  [9]-da  münasib  qonşuların 
faizini  qiymətlnədirən  sakinlərin  (Murun  ətrafında 
yaşayan sakinlərin istifadə olunmuşdur) davranışında iki qayda nəzərdən keçirilmişdir: 
1) Qonşuluqdakı evlərin ən azı yarısında eyni irqin nümayəndələri məskunlaşmalıdır. 
2) qonşuların ən azı üçdə biri eyni irqdən olmalıdır. 
 Şəkil  14.3  a-da  birinci  qaydanın  istifadə  edilməsi  ilə  keçirilən  modelləşdirmənin 
nəticəsi  verilmişdir.  Şəkildən  göründüyü  kimi  modeldə  reqionun  tədricən  eyni  irqlərin 
yaşadığı bir neçə vilayətə bölünməsi prosesi gedir. 
Daha  az  şərt  olan  ikinci  qayda  ilə  keçirilmiş  modelləşdirmənin  nəticələri  ilkin 
vəziyyətə  yaxın  olan,  strukturlaşdırılmamış  məskunlaşma  variantını  nümayiş  etdirir  (şəkil 
14.3,6). 
Tədqiqolunansistemənəoldu? 
Mərkəzləşdirilmişrəhbərlikvəsözbirliyiolmadanhərbirailəninmikrosəviyyəsindənirəligələnd
avranışınancaqlokalqaydalarını 
(1) 
rəhbərtutaraqhəyatakeçirilənməskunlaşmaprosesikortəbiiolaraqözünü 
təşkilatlandırdıvənəticədəməskunlaşmanınkifayətqədərdəqiqstrukturuöz-özünəyarandı 
(baxşəkil 14.3,a). 
Gətirdiyimizçoxsadələşdirilmişnümunəgöstərirki, 
xanamodelləşdirilməsitədqiqatçınınəlinəsosialözünütəşkilatlandırmaprosesininöyrənilməsiü
çüngüclüalətverir.  Xanaavtomatlarıdavranışınınanalizigöstərirki,  onlarıntəkamülüçoxşeydə 
12 
və 
13-cüfəsillərdənəzərdənkeçirilmişmürəkkəbqeyri-
xəttisistemlərindinamikasınaanalojidir. Avtomatlarındördəsassinfiniayırıbqeydedirlər [3]: 
1. 
İlkinvəziyyətdənasılıolmayaraqaddımlarınsonsayındansonraeynicinslivəziyyətəkeçidbaşveri
r – bütünavtomatlarsakitlikvəziyyətinədüşürlər. 
2. Təkamülprosesindəavtomatlokallaşmışstasionarvəyaperiodikhəllərəgəlibçıxır. 
3. Avtomatlarsistemininaktivlikmənzərəsiqeyri-periodikolur – heçvaxttəkrarlanmırlar. 
Avtomatlarınxaotikdavranışnümayişetdiklərinisöyləməkolar. 
4. 
Avtomatlarındinamikasıəhəmiyyətlidərəcədəilkinvəziyyətdənasılıdır. 
Müxtəlifilkinvəziyyətlərdənistifadəedərəkcürbəcürkonfiqurasiyalarvədavranıştiplərialmaqol
ur. 
KembricuniversitetininriyaziyyatçısıC.Konveytərəfindənicadolunmuş 
«Həyat» 
oyunudördüncütipavtomatikayabirnümunədir. 
Buadonunlaəlaqədardırki, 
onunprosesindəyaranansituasiyacanlıorqanizmkoloniyalarınınyaranması, 
inkişafıvəölümününrealprosesləriiləanalojidir. 
Oyununəsasideyası 
«orqanizmlərin» 

---

doğulması, 
ölümüvəyaşamasınıidarəedənKonveyingenetikqanunlarınıntəsirisərbəstolaraqverilmişilkinb
aşlanğıcmövqenintəkamülünüizləməkdənibarətdir. 
Oyunsonsuzkvadratxanamüstəvisiüzərindəgedirvədiskretzamana 
(t=1,2,..) 
uyğunolanaddımlardanibarətdir. Oyundabiraddım-butvəziyyətindənt+1 vəziyyətinəkeçiddir. 
Hərbirxana 
«ölü» 
vəya 
«diri» 
olabilər. 
Xananınt+1 
anındavəziyyətinindəyişməsibirmənalıolaraqəvvəlkitanındaonunqonşularınınvəziyyətiiləmü
əyyənolunur. 
Hərxananınsəkkizqonşusuvar, 
onlardandördüonunlaeyniböyrə, 
dördüisəeynizirvəyəmalikdir. 
Murunətraflarındamüəyyənolunduğukimicanlıqonşularınsayınıxananındavranışınımüə
yyənedənKonveyingenetikqanunlarıaşağıdakıqaydalaragətiribçıxaracaq: 
Əgərpotensial 2-əbərabərdirsə, ondaxananınvəziyyətidəyişməyəcək; 
Əgərpotensial 
3-əbərabərdirsə, 
ondaxananövbətiperioddacarivəziyyətdənasılıolmayaraqcanlıolacaqdır; 
potensialınqalanqiymətlərində (0, 1, 4, 5, 6, 7) xananövbətiperiodaölüolacaqdır. 
Beləliklə, 
əgərqonşununüçdənçoxqonşusuvarsa, 
o, 
əhalininsayınınçoxolmasındanməhvolacaqdır. 
Əgərxananınancaqbircanlıqonşusuvarsavəyabütünqonşuxanalarboşdurlarsa, 
xanatənhalıqdanöləcəkdir. İkivəyaüçcanlıqonşusuolanxanaölməyibqalırvənövbətinəsləkeçir. 
Əslindədama-damakağızvərəqiolanoxucuəminolabilərki, 
hərbiryenibaşlayanpopulyasiyaqeyri-adivəgözlənilməzdəyişikliklərəməruzqalır. 
Bəziorqanizmlərinilkinkoloniyalarıtədricənölürlər, 
ammabaşlanğıckonfiqurasiyalarınəksəriyyətiyazamandanasılıolmayanstasionarstrukturlarak
eçər, yadarəqsedənrejimbaşlanır. 
Oxucuhəmdəasanlıqlaəminolabilərki, 
Şəkil 
14.4 
a-
datəsvirolunmuşkonfiqurasiyalarikincigedişdəölürlər, 
amma 
14.4.b-
şəklindəolanüçkonfiqurasiyastasionarolurlar 
(bukonfiqurasiyalarbeləadlaramalikdirlər: 
soldakı- «blok», mərkəzdəki- «badya», sağdakı- «ilan»), 
Şəkil 
14.4-də 
«semafor» 
adlanankonfiqurasiyanıntəkamülütəsvirolunmuşdur; 
onunsikli 
2-əbərabərdir. 
Şəkil 
14.4-dəperiodu 
2 
olansiklikkonfiqurasiyalaradahaikinümunəgətirilmişdir. 
14.4 
avəeşəklindətəsvirolunmuşkonfiqurasiyalarböyükperiodamalikdirlər (uyğunolaraq 4 və 5). 
Bundandaçoxrəqsperioduolankonfiqurasiyalarqurulmuşdur. 
 Şəkil 14.4. «Həyat» oyunununkonfiqurasiyası 
M.Qardnerin 
«Həyat» 
oyununahəsrolunm
uşilkpopulyarnəşrlə
rindənsonraEHMist
ifadəçiləriarasındab
öyükcoşğunluqyara
ndı. 
Oyununmüxtəlifvar
iantlarınaxərclənmi
şmaşınvaxtının 
dəyərimilyonlarlad
ollartəşkiledirdi. 
Çoxsaylıəlakonfiqu
rasiyalaraşkarolund
u,  onlardanbiriolan 
«planer»  (qlayder) 

---