“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
335 hökumətinin Azərbaycan adından söz söyləməyə səlahiyyəti olmadığını bildirmişdi. Bu dövrdə Ə. M. Topçubaşi faktiki itirilmiş Azərbaycan müstəqillyinin hüquqi cəhətdən müdafiəsinə və öz fəaliyyətini bütün Qafqaz mühacirlərinin fəaliyyəti ilə əlaqələndirməyə çalı- şırdı. 1921-ci il mayın 8-də Ə. M. Topçubaşinin təşəbbüsü ilə Qafqaz mühacirləri ADR-in Parisdəki nümayəndəliyində top- laşaraq Qafqaz Konfederasiyası fikrini müzakirə etdilər. Qeyd edək ki, hələ Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində Ə. M. Top- çubaşi Rusya imperiyasının milli intibaha, qurtuluş hərəkatlarına zərbə vurmaq üçün Qafqaz xalqları arasına düşmənçilik salmaq cəhdlərinin qarşısını almağın ən effektli yolunu Konfederasiyanın yaranmasında görürdü. Bu son dərəcə maraqlı ideya ömrünün axırına qədər onun siyasi fəaliyyət gündəliyində olmuşdur. 1921-ci il iyunun 10-da Qafqaz respublikalarının səlahiyyətli təmsilçiləri ilk yığıncaqlarını keçirib (Ə. M. Topçubaşinin sədrliyi ilə) qafqazlıların "siyasi, iqtisadi ittifaqını yaratmaq qərarına gəldilər və bu barədə bir bəyannamə imzaladılar". Mövçud qərarla mühacirlər Fransa Nazirlər Sovetinin sədri Brianı tanış etmiş, o isə öz növbəsində nazir Lüşerə Qafqaz res- publikaları nümayəndələri ilə danışıqlar aparmaq səlahiyyəti və tapşırığı vermişdi. Qafqaz respublikaları təmsilçilərinin 7 noyabr toplantısında Lüşerdən Fransa hökumətinin Qafqaz mühacirlərinin apardığı milli azadlıq mübarizəsinə maddi və mənəvi dəstək göstərməsi xahiş edildi. Qafqaz respublikaları öz aralarında ortaq fəaliyyət birliyi ilə bağlı ilkin razılığa gəldikdən sonra, ağ Rusiyanın təmsilçiləri ilə də bu istiqamətdə danışıqlar aparmağa təşəbbüs göstərdilər. Fransa hökuməti də Qafqaz və Rusiya mühacirlərinin vahid antibolşevik cəbhədə birləşməsinin tərəfdarı idi və buna çalışırdı. 1921-ci il 7 iyulda Parisin Məhkəmə palatasının iclas zalında Qafqaz respublikaları və Rusiya təmsilçilərinin ilk yığıncağı keçirildi. Yığıncaqda Azərbaycanı Ə. M. Topçubaşi, Gürcüstanı 336 Gegeçkori və Sabaxtaraşvili (sabiq xariçi işlər naziri), Ermənistanı Avetis Aqoranyan, Rusiyanı Maklakov (Kerenski hökumətində Fransa səfiri) və Mandelştam (sabiq Türkiyə səfiri) təmsil edirdi. Fransa tərəfindən isə sabiq komissar Şevalye və Sorbonna Universiteti hüquq fakültəsinin rektoru Verno iştirak edirdilər. Bu iclasda ilk dəfə Ə. M. Topçubaşi çıxış edərək Türkiyənin də Qafqaz Konfederasiyası fikrinə xoş məramını açıqladı. O, müttəfiqləri Türkiyəyə təzyiqi dayandırmağa çağırdı. Bu düzgün bir mövqe idi. Çünki Türkiyəyə Qərbin təzyiqi, onun Pusiya ilə yaxınlaşmasına gətirib çıxarırdı. Ə. M. Topçubaşi da məhz bu yaxınlaşmanı doğuran səbəblərə işarə edir, həm də göstərirdi ki, bolşevik əxlaqı ilə islam əxlaqı bir-birlərinə daban-dabana zidd olduğundan Sovetlərlə Türkiyənin yaxınlığı məcburi dostluqdur, özü də müvəqqətidir. Ə. M. Topçubaşinin Türkiyəni müdafiə etməsi Şevalyenin xoşuna gəlmədi. O, Gegeçkorini Ə. M. Topçubaşiyə çavab verməyə təhrik etdi. Lakin Gegeçkori təklifə razılıq vermədi. Belə olduqda Aqoranyan söz alıb imperialist Türkiyəni və Rusiyanı Qafqazı, başlıcası isə Ermənistan torpaq- larını işğal edərək parçalamaqda suçladı. Qəzəblənən Maklakov erməni nümayəndəsini nankorluqda tənbeh edərək, "Rusiya sabah yenə ayağa qalxacaq" deyərək zalı tərk etdi. Lakin Ə. M. Topçubaşi ruhdan düşmür, Türkiyə haqqında Qərbdəki rəyin də- yişməsinə çalışır, Qafqaz xalqları konfederasiyasının yaradılması ətrafında gərgin iş aparırdı. 1925-ci ildən sonra mühacirət təşkilatlarının yaranması ətrafında mübahisələr, müəyyən fikir ayrılıqları meydana gəldi. Ə. M. Topçubaşi, M. Ə. Rəsulzadə ilə bütün mühacirləri vahid bir təşkilatın ətrafında birləşdirməyə çalışırdı. Bu dövrdə Qafqaz respublikalarının milli mühacirləri bir deyil, bir neçə təşkilat ətrafında cəmləşərək səlahiyyətli təmsilçilik uğrunda öz aralarında rəqabət aparırdılar. Ə. M. Topçubaşi yaxşı dərk edirdi ki, belə vəziyət Qafqaz Konfederasiyasının gerçəkləşməsinə mane olur. Ona görə Ə. M. Topçubaşi, X. Sultanova, eləcə də gürcü 337 mühacirlərindən Aleksandr Asatianiyə yazdığı məktublarda səla- hiyyətli təmsilçilik məsələsi ilə bağlı ziddiyyətlərə yol verməməyə çağırırdı. Proseslərin gedişi göstərir ki, Ə. M. Topçubaşi təkcə Azərbaycanın deyil, bütün Qafqaz və Türküstan mühacirlərinin ağsaqqalı olmuşdu. O, Paris sülh heyətinin bəzi narazı üzvlərinin də müqavimətini qıraraq, bütün Azərbaycan mühacirlərinin vahid bir təşkilat - AMM ətrafında sıx birləşməsinə nail ola bildi. AMM- in Azərbaycanın əsas təmsilçi təşkilatına çevrilməsi M. Ə. Rəsul- zadə ilə yanaşı, həm də Ə. M. Topçubaşinin tarixi xidmətidir. 20-ci illərdə xaricdəki Azərbaycan tələbələrinin, mühacir təşkilatlarının, mətbuat orqanlarının maliyyələşməsində də Ə. M. Topçubaşinin xüsusi xidmətləri olmuşdur. Doğrudur, sovet mənbəşünaslığında Ə. M. Topçubaşinin Fransa hökumətindən aldığı maliyyə yardımının məbləği qəsdən şişirdilir, onun xarak- teri isə təhrif edilir. Məsələn, arxiv sənədlərində göstərilir ki, Ə. M. Topçubaşi Bakı neftini Avropa sahibkarlarına sataraq, milyonlarla frank əldə edirdi. Əsl həqiqət isə odur ki, Fransa hökumətinin, ümumiyyətlə, Qərbin marağı bolşevik rejiminin məhv edilməsi idi, elə buna görə də sovetlərdən olan bütün mühacir təşkilatlarına yardım göstərirdi. Ə. M. Topçubaşinin mühacirətdə ən böyük xidməti Qafqaz Konfederasiyası paktının imzalanması və QKŞ-nin yaradılması olmuşdur. 1934-cu il iyulun 14-də Azərbaycan adından M. Ə. Rəsulzadə və Ə. M. Topçubaşi, Şimali Qafqaz adından M. Girey Sunc, İbrahim Çulik, Tausultan Şakman, Gürcüstan adından N. Jordaniya, A. Çxenkeli Qafqaz Konfederasiyası Misaqını (pakt) imzaladılar. İmzalanan sənəddə Qafqaz Konfederasiyasının aşağıdakı əsasları elan edilirdi: 1. QKŞ xaricdə tərkibinə aldığı cümhuriyyətlər adından hərəkət edəcək və müştərək siyasi gömrük hüququna malik olacaq. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|