Qarabağda həlak olmuş şə
Yüklə 5,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
ilqar Məmmədov onlara imkan yaradır. Beləliklə, kim ki tələb edir ki, yalnız qanun şahlıq etsin, o yalnız tanrının və ağlın hökmdarlığını istəyir...»'' Aristotel hüquq pozuntularının cəmiyyətdə adi hala çevrilməsini dövlətin sağlam əsaslarının məhv olması kimi qiymətləndirir. O deyir ki, hüquq pozuntuları dövlət həyatına hiss olunmadan yavaş-yavaş daxil olur. Necə ki, xırda xərclər çoxalaraq tədricən insanın varını əlindən alır, hüquq pozuntularının yavaş-yavaş dövlətdə özünə yer alması da o cürdür. Xırda xərclər artarkən var-dövlətin əldən getməsi birdən baş vermədiyi kimi, tək-tək görünən hüquq pozuntuları da dövləti tədricən məhvə aparır. Xırdalar toplanaraq cəmdə çox olur. Odur ki, hər bir xırda hüquq pozuntusunun qarşısı ciddi şəkildə alınmalıdır. Aristotelin fikrincə, dövlətin sağlam əsaslarının qorunub saxlanması və inkişafının təmin edilməsi üçün vətəndaşlardan bir qisminin başqalarının hesabına həddindən artıq varlanmasına yol verilməməlidir. Bunun qarşısını alan ən yaxşı tədbir əhalinin əksəriyyətini təşkil edən hissəni dövlət işlərinə cəlb etmək, eyni zamanda da varlılarla imkansızları yaxınlaşdırmaq və orta səviyyəli vətəndaşların sayını çoxaltmaqdır. Axırıncı üsul bərabərsizlik zəminində cəmiyyətdə baş verən daxili didişmələrin, qarşıdurmaların aradan götürülməsinə gətirib çıxarır. «Hər bir dövlət quruluşunun ən vacib vəzifəsi isə qanunlar və digər qaydalar vasitəsi ilə vəzifəli şəxslərin var-dövlət yığmasının qarşısını ala bilməkdən ibarətdir».2 V.A.Çetvernin Aristoteiin siyasi-hüquqi görüşlərinə öz münasibətini belə açıqlayır: «Müasir dillə belə deyə bilərik ki, Aristotelin təliminə görə, dövlətin siyasiliyi və hüquqiliyi (hüquqi xarakteri) eyni bir şeydir. Buna görə də, onun dövlət və qanun (pozitiv hüquq) haqqında təbii hüquq təiiminə əsaslanan siyasət elmi hüquqi qanun və hüquqi dövlətçilik barəsində olan ilkin ideyaları əks etdirir».3 'Аристотель. Сочинения в четырех томах. Том 4. 8. 481. ^Аристотель. Сочинения в четырех томах. Том 4. 8. 547. •^Проблемы обшей теории права и гоеударства.
8. 655. 582 Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi Dövlətin hüquqla əlaqəli şəkildə şərh edilməsinə Roma mütəfəkkirləri və hüquqşünasları da xüsusi maraq göstərirdilər. Məhz Roma hüquqşünaslarının yaradıcılığı nəticəsində yurispru- densiya, yəni hüquqşünaslıq kimi tanınan bir elm sahəsi meydana gəlmişdir. Roma hüquqşünasları hüquq (ius) deyərkən, ədalətli hüquq nəzərdə tuturdular. Məsələn, Ulpian deyirdi ki, «hüquqla məşğul olan şəxs, ilk əvvəl müəyyənləşdirməlidir ki, hüquq (ius) anlayışı haradan meydana gəlmişdir. Bu anlayışın kökü ədalətə (iustitia) gedib çıxır». Hüquqla bağlı nəzəri fikrin inkişaf etdirilməsində xüsusi rolu olan şəxslərdən biri də məşhur Roma mütəfəkkiri, natiq və hüquqşünası Siserondur. Siseronun fikrincə, dövlət və qanun (yəni pozitiv hüquq) mahiyyət etibarilə vahid, ədalətli və şüurla dərk edilən başlanğıcın-təbii hüququn müxtəlif cür ifadə formalarıdır. Təbii hüquq istənilən yazılı qanundan və dövlətin özünün təməli qoyulmamışdan əvvəl meydana gəlmişdir. Dövlət isə insanlar arasında razılaşdırılmış hüquq münasibətlərini, «ümumi hüquq qaydasını» ifadə edir. Siseronun konsepsiyasında dövlətin müəyyənləşdirdiyi qanunların təbii hüquqdan irəli gələn tələblərə uyğun olması zərurəti ortaya qoyulur. Ədalətsiz qanunlara gəldikdə isə, quldurların ümumi razılığı ilə müəyyənləşən qərarlar nə dərəcədə qanun hesab edilə bilərsə, onlar da bir o dərəcədə qanundur. Siseronun qanuna olan belə bir münasibəti müasir dövrdə hüquqi qanun təsəvvürünə xeyli yaxındır. Siseronun fikrincə, vətəndaşın azadlığı onun hüququdur və bu azadlıq ümumi hüquq qaydasının, bütövlükdə dövlətçiliyin tərkib hissəsidir. Qədim romalıların hüquqa olan münasibətlərini hüquqşünasların həmişə diqqət yetirdiyi bir sıra məşhur sentensiyalar da izah edə bilər. Onların bəzilərinə nəzər yetirək: «Qoy dünya dağılsın, ancaq qanun qələbə çalsın», «Azad olmaq üçün qanunların qulu olmaq lazımdır», «Dövləti qanun idarə etməlidir», «Qanun sərtdir, lakin o qanundur», «Xalqın rifahı ali qanundur» və s. Ümumiyyətlə, Roma hüquqşünaslığında dövlətlə hüququn münasibətində hüquq ədalətin və düzgünlüyün kriteriyası kimi 583 ilqar Məmmədov çıxış edir. Qədim dövrdə dövlətə göstərilən belə bir münasibət, müasir tədqiqatçılar tərəfindən hüquqi dövlət nəzəriyyəsinin gələcək inkişafının qnoseoloji aspektinin zəruri həlqəsi hesab olunur. Qədim Yunan və Roma mütəfəkkirlərinin dövlət və hüquq haqqındakı görüşləri orta əsrlər dövrünün mütəfəkkirlərinin də diqqət mərkəzində olmuşdur. Bu mənada orta əsrlər teologiya- sının ən görkəmli nümayəndələrindən olan Foma Akvinskinin (1225-1274) siyasi-hüquqi görüşləri müasir tədqiqatçılar üçün xüsusi əhəmiyyətə malikdir. O, xristian dininin mövqeyindən çıxış edərək antik mütəfəkkirlərin, xüsusilə də Aristotelin, həmçinin Roma
hüquqşünaslarının bir-sıra siyasi hüquqi ideyalarını inkişaf etdirmiş, öz dövrü üçün də həmin ideyaların mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini əsaslandıra bilmişdir. Foma Akvinskiyə görə, təbii qanun həqiqətin axtarışına, insanların yaşamasının təmin edilməsinə istiqamətlənməklə bərabər, həm də şüurlu varlıq olan insanın ləyaqətinin yüksək tutulmasını tələb edir. Foma Akvinsikinin insanın şərəf və ləyaqətinə hörmətlə yanaşılması ilə bağlı irəli sürdüyü tələbin siyasi-hüquqi planda insanın ayrılmaz təbii hüquqları ilə əlaqəsi var. Onun fikrincə, dövlət və insanlar tərəfindən müəyyənləşən qanun, yəni pozitiv hüquq insan şəxsiyyətini, şərəf və ləyaqətini yüksək tutmalıdır. Foma Akvinskinin fikrincə. Tanrının müəyyənləşdirdiyi əbədi qanun təbiətə sirayət olunmaqla təbii qanuna çevrilir. Təbii qanunun özünün üç mühüm aspekti var. Birincisi, canlı məxluq olan insanın öz varlığını qoruyub saxlamaq istəyi ilə bağlıdır. İkincisi, insanın bir canlı kimi öz təbii tələbatlarını ödəməsini tənzimləyir. Üçüncüsü isə, insanların bir cəmiyyətdə birləşərək şüurun müəyyənləşdirdiyi qaydalara uyğun yaşaması ilə bağlıdır. İnsanların yaratdığı qanunun özünün müstəqil əsası yoxdur. Onların təyinatı təbii qanunun insandan tələb etdiyi daha xüsusi hərəkətlərin tənzimlənməsini təmin etməkdən ibarətdir. «Hökmdarların, dövlətlərin qanunvericilik fəaliyyəti ondan ibarətdir ki, təbii qanunun ümumi prinsiplərindən cəmiyyətdə yaşamaq üçün lazım olan ayrı-ayrı hallar üçün nəticələr çıxarılsın.(...) Odur ki. 584 Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|