QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov
Yüklə 6,99 Kb. Pdf görüntüsü
|
195 istifadə olunur. 1970-ci illərin sonlarında Asuan su anbarı bir neçə dəfə olduqca yüksək və çox təhlükəli daşqınların suyunu özündə saxladı. Əksinə, 1980-ci illərdə yeddi il dalbadal Nilin daşqınlarının həcmi orta həcmdən də aşağı olmuşdur. Bu zaman az yağıntılı illərdə su qıtlığı zamanı Misirdə tarlaların suvarılmasında Asuan su anbarının suyundan istifadə edilmişdir. Beləliklə, su anbarı dəhşətli təhlükənin qarşısını almışdır. Ölkə aclıqdan, iqtisadi çətinliklərdən və siyasi qeyri sabitlikdən xilas edilmişdir. Böyük hidrotexniki sistemlərin, o cümlədən su anbarlarının yaradılması 1970-ci illərdən sonra özünün gərgin vəziyyətinə çatdı. Hazırda onun azalmağa doğru meyli artmışdır. Bununla yanaşı, Çində Yanszısyan çayı üzərində dünyada ən böyük SES və Türkiyədə Yefrat və Tiqr çayında 22 bənd və 19 SES olan və 1,7 mln ha ərazidə suvarma sistemi nəzərdə tutulan kompleksin yaradılması layihəsi həyata keçirilir. Dünyada su anbarlarının azaldılmasının müxtəlif səbəbləri vardır. Bir çox ölkələrdə bənd tikiləsi yerlərdən artıq istifadə olunmuş, qalan yerlər isə iqtisadi və siyasi baxımdan sərfəli hesab edilmir. ABŞ-da son 25 ildə su anbarı tikilməmişdir. 1995-ci ildə ABŞ-da su anbarlarının tikilməsini dayandırmaq haqqında qərar qəbul olunmuşdur. Azərbaycanın su anbarları Məlum olduğu kimi, Azərbaycan qədim əkinçilik ölkəsidir. Burada əkinçilik yaranandan bəri suvarmadan istifadə olunmuşdur. Ş.V.Xəlilov (2003) qeyd edir ki, təxminən 3000 il əvvəl yaradılan irriqasiya kanallarının izləri indiyə kimi qalmışdır. Məs., VI-VII əsrlərdə tikilən Gərər kanalından hazırda da istifadə olunur. Muğan və Mil düzlərində IV-VIII əsrlərə aid olan suvarma sistemlərinin izləri aydın bilinir. 1890-1880-ci illərdə yalnız Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasında 890-a qədər suvarma kanalı hesaba alınmışdır, 1914-cü ildə onların sayı 1200-ə çatmışdır. Kənd təsərrüfatı sahələrinin suvarılması üçün çay sularından başqa kəhriz, bulaq, yağış və qar sularından da istifadə olunmuşdur. Yağış və qar sularını, həmçinin çay daşqın sularını toplamaq üçün böyyk olmayan bəndlər tikilmiş və su anbarları yaradılmışdır. Təkcə Lənkəran qəzasında 1883-cü ildə əsasən düyü tarlalarını suvarmaq məqsədilə 123 su anbarı olmuşdur. Muğan düzündə Kürün sağ sahilində Qaracala stansiyasının yanında tikilən su anbarı daşqın suları ilə doldurularaq, xanın 500 desyatin düyü sahəsini suvarmaqda istifadə olunmuşdur. Naxçıvan qəzasında daha iri su anbarları tikilmişdir. Burada XVI əsrin sonunda dəniz səviyyəsindən 2000 m yüksəklikdə mövcud olan Qanlı Gölün yerində eyni adlı su anbarı yaradıldı, 200-250 il istismar olunduqdan sonra bu su anbarı öz əhəmiyyətini itirmiş, 1853-cü ildə Kəlbalı xan tərəfindən artırılaraq yenidən bərpa edilmişdir. Cədvəl 15.4 Su anbarının adı İstifadə-yə verildiyi il Qidalanma mənbəyi Dəniz səviyyə- sindən hündür- lük Sahəsi, km 2 Həcmi, mln. m 3 -la tam faydalı 1 2 3 4 5 6 7 Mingəçevir 1953 Kür 83 625 16070 7410 Şəmkir 1980 Kür 158 116 2677 1425 Varvara 1956 Kür 18,5 22,5 60 10 Ağstafa 1969 Ağstafa 479,5 6,3 120 109 Yenikənd 2000 Kür 78,0 158,1 136,3 «Araz» su 1971 Araz 777,7 145,0 1350 1150 Mil-Muğan 1971 Araz 4,5 12 Xaçınçay 1964 Xaçın 509,5 1,76 23 20 Nohurqışlaq 1951 Dəmirparan, Vəndam 700 1,96 16 10 Bolqarçay 1965 Bolqarçay 65 2,0 12 11 Pirsaatçay 1964 Pirsaat 80 2,34 16,9 11,9 Axınçaçay 1965 Axınçaçay 585 0,92 14 12 Ceyranbatan 1958 Samurçay 28 13,9 180 150 Aşağı Könd. 1980 Köndələn-çay 0,12 2,1 1,7 Sərsəng 1976 Tərtər 726 13,85 560 500 Madagiz 1975 Tərtər 0,80 5,5 3 196 Xanbulançay 1976 Bəşəru 74 2,74 52 45 Lovain 1970 Lovayşar 1,27 6,3 6,2 Uzunoba 1961 Naxçıvan 1,20 9,0 8,3 Nəhrəm 1965 Əlincəçay 0,85 6 6 Sirab 1979 Naxçıvan 1,54 12,7 11,6 Arpaçay 1977 Arpaçay 955 6,3 150 140 Qalacux 1986 Qaraçay 1,20 7 6 Viləşçay 1989 Viləşçay 2,50 46 38 Candargöl Göl su anbarı 288 12,5 52 Yekəxana 1962 Dəvəbatança ydan 3,70 1,9 1,8 Sovet dövründə bu su anbarı yenidən tikilərək həcmi 3 dəfə böyüdülmüşdür. Qanlı-Göl XIX əsrdən 158 su anbarından qalan yeganə su anbarı olub indi də fəaliyyət göstərir (Ş.Xəlilov, 2003). Respublikamızda 1950-ci ildən sonrakı dövrlərdə il ərzində və ərazi üzrə qeyri-bərabər paylanan çay su ehtiyatından səmərəli istifadə etmək məqsədilə su anbarları yaradıldı. Bu su anbarlarından suvarma kanalları vasitəsilə şoran torpaqların meliorasiyası və suvarılması yerinə yetirilmişdir. Bu məqsədlə respublikamızda 50- yə qədər su anbarı tikilmiş, bir çox suvarma kanalları və kollektorları istifadəyə verilmişdir. 1953-cü ildə Kür çayı üzərində həcmi 16 km 3 olan Mingəçevir su anbarının tikilməsi respublikada suvarma və energetika problemlərinin həllində mühüm rol oynayır. Bu su anbarından suvarma məqsədilə ayrılan iki iri kanal (yuxarı Qarabağ – su buraxma həcmi – 130 m 3 /s və Yuxarı Şirvan – 78m 3 /s) hazırda 550 mln. hektar əkin sahəsinin suvarılmasına imkan verir. 1982-ci ildən Şəmkir su anbarı, 2000-ci ildə isə Yenikənd su anbarı istifadəyə verildi. Bu iki iri su anbarı Kür çayının çoxillik axımını tənzimləməyə şərait yaratdı. Kür çayının axım rejimini tənzimləməklə onun qolları üzərində tikilən su anbarları da az rol oynamır. Onlardan ən böyükləri Sərsəng, Ağstafa, Xaçınçay, Axıncaçay su anbarlarını göstərmək olar. Bir sıra su anbarları bilavasitə Xəzərə tökülən çaylar üzərində olub 1958-ci ildə Abşeron yarımadası ərazilərindədir. Samur-Abşeron kanalı ilə qidalanan Ceyranbatan su anbarı Bakı və Sumqayıt şəhərlərinin su təchizatında istifadə olunur. Onun suyundan 16 min ha torpaq sahəsi suvarılır. 1964-cü ildə Pirsaatçay üzərində sahəsi 2,34 km 2 olan su anbarı istismara verildi, hazırda o, tam lillənmə mərhələsindədir. 1965-ci ildə tikilən Bolqarçay su anbarı da eyni vəziyyətdədir. 1976-cı ildə Başaryuçay hövzəsində (Lənkəran təbii vəliayətində) sahəsi 2,46 km 2 , həcmi 45 mln m 3 olan Xanbulançay su anbarı yaradıldı. 1971-ci ildə Araz çayı üzərində «Araz» su qovşağı yaradıldı. Su qovşağından aşağı Araz çayının axınının həcmi sol qolları – Əlincəçay, Qaradərə, Gilgilçay, Meğriçay, Oxçuçay, Həkəri, Bazarçay, Quruçay, Köndələnçay və İran tərəfdən axan sağ qolların hesabına artır. Əgər su qovşağına qədər illik axımın həcmi 6007 mln m 3 - dursa, layihələşdirilən Xudafərin su qovşağının stvorunda bu rəqəm 8306 mln m 3 -a, mənsəbində isə 8990 mln m 3 -a çatır. «Araz» su qovşağından Xudafərin su qovşağına qədər axımın artımı 2299 mln m 3 təşkil edir (Ş.Xəlilov, 2003). Araz çayının sol qollarının sularından Naxçıvan MR-in ərazisində suvarmada istifadə olunur. Arpaçay üzərində 2 su anbarı tikilmişdir. Arpaçay su anbarı (1980) və Reçut su anbarı (Ermənistanda). Arpaçay su anbarı (150 mln m 3 ) Şərur rayonunda 30 min ha torpaq sahəsini suvara bilərdi. Lakin Keçumçay su anbarından xüsusi kanala Arpaçayın suyunun 40%-nin Göyçə gölünə axıdılması ilə əlaqədar MR-i nəzərdə tutulan qədər suvarma suyu ilə təmin etmək mümkün olmadı (Ş.Xəlilov, 2003). Naxçıvançay üzərində 8 su anbarı tikilmişdir. Onlardan 4-ü çayın yuxarı axınında yaradılmışdır: 3 Batabat su anbarları (ümumi həcmi 3,6 mln. m 3 ) və su anbarına çevrilən Qanlı-Göl gölü (1,6 mln m 3 ), 4 su anbarı da subasardan kənarda (doldurulan) hövzənin aşağı hissəsində tikilmişdir: Uzunoba (9 mln m 3 ), Nehrəm – yeni (6 mln. m 3 ), köhnə Nehrəm (2,4 mln. m 3 ) və Qahab su anbarı (1,1 mln. m 3 ). b) Külək energetkiası Yer üzərində külək enerjisi ehtiyatı son dərəcə böyükdür, bəzi məlumatlara görə bu rəqəm 500 m hava qatında 80 trilyon kVt saatdan artıqdır. Külək qurğuları bəşəriyyət üçün yeni deyildir. Küləkdən yüz illər ərzində dəyirmanlarda, mişarlama dəzgahlarında, suyu tələb olunan yerlərə çatdırılması sistemlərində istifadə edilmişdir. Yüklə 6,99 Kb. Dostları ilə paylaş:
|