wersja robocza: maj 2007
Stanisław Judycki
ROZDZIAŁ XIII : REALIZM I IDEALIZM
1. Struktura problemu: Uwagi historyczne; Główne podziały; Odmiany realizmu i
antyrealizmu; Relacje do innych stanowisk. 2. Zagadnienie realizmu i idealizmu jako
‘problem mostu’: Idealizm i immanentyzm; Realizm i metafizyka.
3. Fenomenalizm:
Uwagi wprowadzające; Fenomenalizm metafizyczny; Krytyka fenomenalizmu
metafizycznego; Fenomenalizm metafizyczny i semantyczny.
4. Realizm
transcendentalny i idealizm transcendentalny: Immanuel Kant; Edmund Husserl;
Roman Ingarden. 5. Antyrealizm:
1. Struktura problemu
UWAGI HISTORYCZNE
. W przedmowie do drugiego wydania Krytyki
czystego rozumu Immanuel Kant napisał:
Dotychczas przyjmowano, że wszelkie nasze poznanie musi się
dostosowywać do przedmiotów. Lecz wszelkie próby by o nich przy pomocy
pojęć orzec coś, co by rozszerzyło poznanie nasze, obracały się przy tym
założeniu wniwecz. Spróbujmyż więc raz, czy nam się lepiej nie powiedzie
przy rozwiązywaniu zadań metafizyki, jeżeli przyjmiemy, że to przedmioty
muszą się dostosowywać do naszego poznania.
1
Z punktu widzenia życia codziennego powiedzenie, iż może być tak,
ż
e p r z e d m i o t y d o s t o s o w u j ą s i ę d o n a s z e g o p o z n a n i a , jest
szokujące, gdyż żyjąc w świecie i uprawiając różne nauki jesteśmy
przekonani, iż jest całkowicie odwrotnie, a mianowicie, że to nasze
poznanie dostosowuje się do przedmiotów. W każdej chwili naszego życia i
działania w świecie jesteśmy więc realistami. Możliwość, o której pisze
Kant, wyraża jego ostateczne stanowisko w tej kwestii, stanowisko które
nazwał idealizmem transcendentalnym. W przeświadczeniu filozofa z
Królewca idealizm transcendentalny miał być porównywalny z dokonaniem
Kopernika: ‘przewrót kopernikański’ Kanta polegał na tezie radykalnie
przeciwstawiającej się potocznemu mniemaniu w taki sposób, jak
potocznemu mniemaniu przeciwstawia się teoria, według której Słońce jest
nieruchome a Ziemia się porusza. O ile jednak nikt nie podważa
astronomicznych dokonań Kopernika, o tyle epistemologiczne koncepcje
Kanta wywołały sprzeciw filozofów nastawionych realistycznie, a dyskusja
pomiędzy realistami i idealistami trwa do dzisiaj. Zarówno realizm jak i
idealizm mają wiele postaci, nie tylko więc idealizm Kanta będzie tu
przedmiotem analiz, lecz także odmiana idealizmu, jaką jest fenomenalizm,
idealizm neokantowski i idealizm E. Husserla. W ostatnich kilkudziesięciu
latach zaczął upowszechniać się termin ‘a n t y r e a l i z m ’ na określenie
stanowisk przeciwstawiających się realizmowi, a stąd w trakcie dalszych
rozważań zostaną wzięte pod uwagę różne postacie współczesnego
antyrealizmu.
1
I. Kant, Krytyka czystego rozumu, tłum. R. Ingarden, Warszawa: PWN 1986, t.1, B XVI.
1
wersja robocza: maj 2007
Wydaje się, że z idealistycznej tezy Kanta można zdjąć nieco aury
radykalnej dziwności, gdy przeformułuje się ją za pomocą innych słów.
Idealizm ten polegałby zatem na tezie, że struktura umysłu ludzkiego jest
ź
ródłem warunków epistemicznych, które muszą być spełnione, aby
cokolwiek mogło być reprezentowane jako przedmiot. Powiedzenie, że
przedmioty muszą dostosowywać się do naszego poznania, oznacza więc, że
muszą się one dostosowywać do warunków, pod którymi jedynie możemy
reprezentować coś jako przedmiot. Zadaniem Krytyki czystego rozumu było
wykazanie, że takie warunki istnieją, to znaczy wykazanie, że istnieją
warunki epistemiczne, które jednocześnie są warunkami
a p r i o r y c z n y m i , a więc nie pochodzą z doświadczenia, oraz warunkami
s u b i e k t y w n y m i , a więc należą wyłącznie do uposażenia podmiotu a
nie przedmiotu. Czy Kantowi udało się to wykazać - jest to kwestia, która
wypełnia komentarze do jego dzieł pisane od czasu pojawienia pierwszego
wydania Krytyki czystego rozumu (1781) do dzisiaj.
Jako klasyfikujące określenie dla systemów filozoficznych, biorące
pod uwagę bądź ich aspekty teoriopoznawcze bądź metafizyczne, termin
‘idealizm’ nie występował przed XVIII w. Do tego czasu ‘idealizm’ łączono
z platonizmem i nadawano mu znaczenie głównie polemiczne.
2
Dopiero
Kant i jego następcy zaczęli używać tego terminu w znaczeniu
pozytywnym, to znaczy dla określenia własnej doktryny i odróżniać ten sens
idealizmu od bardziej ogólnych lub bardziej szczegółowych jego znaczeń.
W tych wcześniejszych i bardziej szczegółowych znaczeniach ‘idealizm’
bywał traktowany jako pojęcie przeciwstawne do ‘m a t e r i a l i z m u ’: na
przykład, G.W. Leibniz nazywał Epikura materialistą, natomiast Platona
idealistą, a to z tego względu, że Platon - według Leibniza - uważał, iż
wszystko w duszy dzieje się w ten sposób, jakby nie było ciała, podczas gdy
Epikur twierdził, że wszystko w duszy dzieje się tak, jakby istniało
wyłącznie ciało. Sam Leibniz spór pomiędzy idealizmem a realizmem w
tym sensie rozwiązywał za pomocą swojej teorii harmonii przedustawnej.
Zarówno ‘realizm’ jak i ‘idealizm’ są terminami istotnie zależnymi
do kontekstów, w których się pojawiają, a ich znaczenia powstają w
konkretnych opozycjach, w jakich są używane. W pokantowskiej literaturze
epistemologicznej termin ‘realizm’ zaczął funkcjonować w opozycji do
‘idealizmu’, ‘fenomenalizmu’ ‘iluzjonizmu’, a w ostatnich czasach
przeciwstawia się go także antyrealizmowi (projektywizmowi). Jako
realistyczne określa się te stanowiska, które uznają, że istnieje
rzeczywistość niezależna od umysłu ludzkiego, rzeczywistość ‘sama w
sobie’, będąca podstawą wszelkich danych świadomości i warunkiem
prawdziwego poznania oraz korelatem wszelkich aktów percepcji i aktów
woli. W dyskusjach na temat realizmu i idealizmu akcentuje się albo
zagadnienie d o s t ę p n o ś c i p o z n a w c z e j rzeczywistości ‘samej w
sobie’, albo akcent pada bardziej na problem z a l e ż n o ś c i l u b
2
H. Zeltner, Idealismus, w: J. Ritter (red.), Historisches W rterbuch der Philosophie,
Basel: Schwabe & Co Verlag 1976, t.4, kol. 30-33.
2