32
Səfıkürdski təyin edild i (1919, 19 noyabr). Mə mmədbağır bəy ġeyxza manlı 1919 il avqustun 20-də vəzifəsindən
istefa verdi. Elə həmin gün Məmmədbağır bəyin qardaĢı Nağı bəy ġeyxza manlı ƏMT-nın yeni rəisi təyin olundu.
ƏMT-n m fəaliyyət göstərdiyi 11 iyun 1919 ildən 6 mart 1920 ilədək təĢkilatda təxminən 120-dək əməkdaĢ
çalıĢ mıĢdır.
Bakı Ģəhəri ü zrə ƏMT-n m rayon bölmələrinə Məmmədtağı DadaĢov, Seyfulla Əzimzadə, Məmməd Hacızadə,
Qasım Ġs mayiləv, A leksandr ġengeliya, Qəmbər Tah irov, Əbdüləziz Tağ ıyev, Ġslam Əliyev rəhbərlik edird ilər. Lavrenti
Beriya təĢkilatda senzura, Ale ksandr Qoberid ze xəfıyyə Ģöbələrinə baĢçılıq ed irdilə r. TəĢkilatın Lənkə ran Ģəhəri üzrə
nümayəndəsi Yusuf bəy Bayraməlibəyov id i. Mirzağa Nəsirov, Ağəli Mah mudov və Ağəli Zeynalabdin zadə baĢ agent (baĢ
əməliyyat iĢçisi) vəzifələrində çalıĢırdılar.
ƏMT-da azərbaycanlılarla yanaĢı, türklər, ruslar, ukraynalılar və gürcülər də iĢləyird ilər. Ermən ilər bu təĢkilata iĢə
götürülmürdü.
1919 il oktyabrın 26-da Dövlət Müdafiə Komitəsi bolĢeviklərlə mübarizəni gücləndirmə k üçün Bakı möhkə mləndi-
rilmiĢ rayonunun səlahiyyətlərini geniĢləndirmiĢ, keĢikçi, axtarıĢ polislərini, eləcə də ƏMT-ni da onun rəisinə tabe etdirmiĢdi.
BolĢevizmlə mübarizə yalnız bundan sonra ƏMT-nın fəaliyyətində əsas yerlərdən birini tutmağa baĢlamıĢdı. ƏMT digər
orqanlarla birlikdə bu sahədə çoxlu sayda uğurlu əməliyyat aparmıĢdı. Azərbaycan Xalq Cümlıuriyyəti Nazirlər ġurasının 6
mart 1920 il tarixli qəran ilə fəaliyyətini dayandırmıĢdır (bax, hə mçinin Ək s-inqilabla mübarizə təşk ilati).
Ġnformasiya Ģöbəsi. ƏMT-nın ləğvindən sonra Bakıda və onun ətrafında əks-kəĢfiyyatı Bakı general-qubernator-
luğunun tərkibində yaradılmıĢ informasiya Ģöbəsi təmin et miĢdir. ƏMT-n ın təhqiqat, müsahidə, axtarıĢ, həbs və s.
funksiyaları general-qubenatorun göstəriĢi ilə informasiya Ģöbəsinə verilmiĢdi.
Ġnformasiya Ģöbəsinə Ələkbər xan ġahsuvarov rəhbərlik ed irdi. Həsən bəy Fətəlibəyov rəisin köməkçisi, türk
ordusunun polkovniki rütbəsini daĢıyanı Cəmil bəy xüsusi tapĢırıqları yerinə yetirməklə yanaĢı, rəisin kö məkçisi id i.
Ġnformasiya Ģöbəsi əməkdaĢları baĢda Ələkbər xan o lmaqla, bir sıra əhəmiyyətli əməliyyatlar həyata keçirmiĢdilər.
1920 ilin aprelində Bala xan ıda pozuculuq iĢi aparan 22 nəfər bolĢevikin həbsi böyük əks-səda doğurmuĢdu.
Mühafizə dəstəsi. Azərbaycan Parlamentin in, onun rəhbərlərinin və digər dövlət əhəmiyyətli obyektlərin
mühafizəsinin təĢkili üçün 1919 il fevrarılın 18-də Parlamentin 15-ci iclasında "Azərbaycan parlamentinin mühafızə
dəstəsinin yaradılması haqqında" Qanun qəbul olunmuĢdu. Qanuna əsasən, Parla mentin 200 nəfərlik mühafızə dəstəsi təsis
edilird i. Mühafizə dəstəsi Parlamentin Rəyasət Heyətinin tabeliy ində idi. Mühafizə dəstəsinin saxlanılmasına dövlət
xə zinəsindən 2200000 rubl məbləğ ində vəsait ayrılmıĢdı. Parla mentin mühafizə dəstəsinin rəisi vəzifəsinə əvvəllər 1-ci
Tatar alayında rotmistr rütbəsində xid mət etmiĢ podpolkovnik N.Əliyev təyin olunmuĢdu.
Mühafızə dəstəsi Parlamentin rəhbərliy ini və bir sıra mühüm dövlət obyektlərinin mühafizəsini təmin edirdi. Eyni
za manda, xüsusi və mühüm tapĢınqların yerinə yetirilməsi daha çox mühafizə dəstəsinin Ģəxsi heyətinə etibar olunurdu.
Mühafızə dəstəsinin əməkdaĢları Qarabağda ermənilərlə döyüĢlərdə də yaxından iĢtirak ed ird ilər. General-mayor
Həbib bəy Səlimovun döyiiĢ bölgəsindən BaĢ qərargaha göndərdiyi raportlarda Parla mentin mühafizə dəstəsi əmək-
daĢlarının ig idliyi barədə məlu mat verilird i. DöyüĢlərin birində dəstənin praporĢiki Nəcəfəliyev baĢda olmaqla, 16 əsgər
həlak olmuĢ, praporĢik Əsgərov, podporuçik DauĢvili, Ərəbov və xeyli əsgər yaralanmıĢdı. DöyüĢən dəstəyə Parlament
mühafızə dəstəsinin podpraporĢiki Mövsüm Ġbrahimov rəhbərlik edirdi (bax, həmçinin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
Parlamentinin mühafızə dəstəsi).
Əd.: PaĢayev A., AçılmamıĢ səhifələrin izi ilə, B., 2001; ElĢad Qoca, Azərbaycanının təhlükəsizlik və xüsusi xid mət
orqanları (1918-1920), B., 2000; yenə onun, Tariximiz, taleyimiz, B., 2001.
XÜSUSĠ ZAQAFQAZĠVA KOMĠTƏSĠ (XZK) - Rusiyada Fevral inqilab ından (1917) sonra, martın 3-də Cənubi
Qafqazda yaradılmıĢ mülki hakimiyyət orqanı. Elmi ədəbiyyatda OZAKOM (Osobıy Zakavkazskiy Komitet) da adlandırılır.
Fevral inqilabından sonra Rusiyada yaranmıĢ Müvəqqəti hökumət martın 3-də Cənubi Qafqazda mülki
hakimiyyəti yeni orqana - Xüsusi Zaqafqaziya Kormitəsinə (XZK) verdi. Ko mitə regionun əsas millət lərini 4-cü Dövlət
dumasında təmsil edən deputatlardan ibarət idi. XZK-nin sədri kadet partiyasının üzvü V.A.Xarlamov, ü zvləri -
azərbaycanlı kadet, sonralar müsavatçı Məmmədyusif Cəfərov, gürcü federa l-sosialisti K.AbaĢidze, rus kadeti
P.Pe reverzev və b. id ilə r. Ġki gündən sonra Na zirlər ġurasının sədri Lvovun ə mri ilə P.Pereverzev gürcü menĢeviki
A.Çxen keli ilə əvəz edild i. Həmin ko mitədə M.Y.Cəfərova sənaye və ticarət iĢlərirıə rəhbərlik tapĢırılmıĢdı. Bu ko mitə
Müvəqqəti hökumət tərəfindən 1917 il martın 6-da elan o lunmuĢ prinsiplər əsasında Cənubi Qafqazda möhkəm qayda
yaratmalı və regionda hakimiyyət orqanını təĢkil etməli idi..
Cənubi Qafqa z millətləri bərabər tə msil olun madığına, aqrar məsələdə qeyri-müəyyən mövqe tutduğuna görə xa lq
kütlələri XZK-nə etimad göstərmədi və o ilk gündən tənqid hədəfinə çevrildi.
Siyasi part iyalar və onların liderlə ri yeni hakimiyyətin təĢkili məsələsində də mü xtə lif mövqelərdə dayanırd ıla r.
MenĢeviklə r hesab edirdilər ki, yeni hakimiyyət orqanları, mərkə zdə olduğu kimi, inqilabi de mokratiya orqanla rın ın (fəhlə,
əsgər və kəndli sovetlərin in) burjuaziya nü mayəndələri ilə əməkdaĢlığı əsasında yaradılmalıd ır. Eserlərin fikrincə,
Müvəqqəti hökumətin yaran maqda olan yerli orqanlarına fəh lə və əsgər deputatları sovetləri nəzarət etməli id i. BolĢeviklər
isə, hələlik eserlə rin tərə fində dur-