Redaktor: Korrektor: Cildin
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
Zehin və Məntiq Məsələn, "peyğəmbər" anlayışı bir məfhumdur və bu məfhumu ifadə edən "insan" və "vəhy olunan" məfhumlarmm cəmi də onım məzmunudur. Biz təbiətlə üzləşdiyimiz zaman, hiss üzvləri vasitəsilə zehnimizlə təbiət arasmda rabitə yaramr. Bu rabitə hüsuli idrakla təbiətdəki obyektlərin, varlıqlarm zehnimizdəki hissi surətlərindən, təsəvvürlərindən ibarətdir. Yoxsa biz təbiəti qavraya, dərk edə bilmərik. Bu təsəvvür edilən obyektlərin, əşyalarm zehindəki inikası əvvəlki bəhslərdə qeyd etdiyimiz hissi və xəyali "bilik"lərdən ibarətdir. Ağıl qüvvəsi bundan sonra, zehindəki fərdi xəyali surətlərdən ümumi anlayışlar düzəldir. Yəni əvvəlcə insanları bir-bir görən zehində, hissi elm, sonra xəyali elmlər formalaşır, daha sonra xarici aləmdəki insanları görən zehin, onlarm hər birinə hökm ediləcək "insan" məfhumunu yaradır. Yəni zehində olan xəyali surətləri əsas olmayan cüzi xüsusiyyətlərdən mücərrədləşdirərək ümumi bir məfhum yaradır. Məsələn, Kamil və Aqil haqqmda "Kamil insandır", "Aqil insandır" kimi hökm edə bilirik. Bu da həmin hökmlərdə "insan" sözünün ümumi bir məfhum olduğunu bildirir. Qeyd edək ki, mücərrədləşdirmə ağıl qüvvəsinin işidir və ağıl bunu təfəkkür formasırun birinci növü olan "mücərrədləşdirmə" vasitəsilə yaradır.
(xarici aləmdə) - Zehin aləmindəki surətin xarici aləmdə mövcud olan nümıməsinə deyilir və bu surətin pred- metlərinin cəmi həcm adlanır. Məsələn, "peyğəmbər" məfhu- mımun predmetləri həzrət Adəm (ə), İbrahim (ə). Yusif (ə), həzrət Məhəmməd (s) və s.-dir. Həcmi isə bütün peyğəmbərlərin cəmidir. Başqa bir misal: "İnsan" məfhumu zehrümizdədir, amma onun predmetləri cəmi, yaxud həcmi xarici aləmdə "mən", "sən", "Kamil" və "Aqil"dir. Qeyd edək ki, hüsuli idrakla yaranan hissi və xəyali surətlərin predmeti vahiddir. Çünki bu iki idrak zamam hər hansı bir 143
Məntiq ____________________________________________________________ şeyin məhz özü zehində əks olunur. Məsələn, qarşmızdakı ki- tabm zehninizdəki hissi və xəyali surətləri kimi.
xarici aləmdəki varlıqları dolayısı yoUa, zehindəki məfhumlar vasitəsilə ifadə edən, onlara işarə edən səsdir. Beləliklə, bu deyilənlərdən məlum olur ki, xarici aləmdəki varlığa, yaxud zehindəki məfhuma işarə edən, dəlalət edən "söz" milli xüsusiyyətə malikdir, yəni müxtəlif millətlər müəyyən varlığa müxtəlif adlar qoya bilər. Amma hissi, xəyali surətlər və məfhum ümumi xarakter daşıyır. Yəni xarici aləmdəki varlığm hər bir insan zehnindəki hissi, xəyali, əqü forması eynidir. Məsələn, xarici aləmdəki varlığm əqli formasma misal olaraq, "insan" dedikdə, bir azərbaycanimm zehnində formalaşan mənamn, "çelovek" dedikdə, bir rusun zehnində formalaşan məna ilə eyniliyini göstərmək olar. Bımım kimi hissi və xəyali formalar da aydmdır. Elə buna görə də dəlalət bəhsində də dediyimiz kimi, "söz"ün dəlalət etməsi şərti dəlalətdir. Aşağıdakı misala baxaq: 1.
2.
İnsarun sayı məlum deyil. 3.
"İnsan"da beş hərf vardır. 4.
"İnsan"da beş səs var. Yuxarıdakıları nəzərə alsaq, görərik ki, birinci cümlədə "insan" dedikdə, xarici aləmdəki predmet, ikinci cümlədə zehin aləmindəki məfhum, üçüncü cümlədə yazı aləmindəki söz, dördüncü cümlədə isə şifahi nitqdəki səslənmə formasıdır. Buna görə də insan təfəkkür zamanı səhvlərə düşməmək üçün məfhum mövzusımu öyrənməlidir. Göründüyü kimi, yuxarıdakı misalda bir neçə cümlədə eyni söz ("insan") işlənmişdir, amma hər cümlədəki hökm ya xarici aləmdəki insana, ya zehindəki, ya yazılı aləmdəki, ya da şifahi aləmdəki insana aiddir. Bunları bir-birindən ayırmaq üçün də məfhum mövzusu araşdırılmalıdır. 144
Zehin və Məntiq
SUALLAR: 1.
Hissi, xəyali və əqli idrak sayəsində yaranan surətlərə misal çəkin. 2.
Xarid və digər üç aləmdə olan mövcuda bir neçə misal göstərin. 3.
Yazılı aləm xarid aləmdəki varlıqlar haqqında məlumat vermək üçündür. Xarid aləmdə olmayan şey haqqında xəbər vermək isə mümkün deyil. Buna əsasən, xarid aləmdəki şeylər olduğu halda, yazılı aləmə nə ehtiyac var? 4.
əsasən, mürəkkəblə yazılmış "mürəkkəb" sözü, xarid aləmin foto şəkildəki və filmdəki görüntüləri bu dörd aləmdən hansına aiddir? 5.
qaydadakı "hərəkətlər" həmin mənaların hansı aləmdəki formasıdır? Morze əlifbası necə? Başqalarının zehni məlumatları bizə nisbətdə necə? Bu cümlənin kağız üzərində yazılması üçün istifadə olunan 145
Məntiq ^ __________________________________________________________ rəng necə? "Buynuzlu at" və filmlərdəki "buynuzlu at" hansı aləmdə mövcuddur? 6.
Kölgə və ədəd məfhumunun predmeti hansı aləmə məxsusdur? 7.
Kitab hər dörd aləmdə mövcud olan bir varlıqdır. Kitabı bu aləmlərdə və qarşılıqlı olaraq iki-iki götürməklə hər birində işlədərək cümlə qurun. 8.
Aşağıdakı cümlələrə diqqət edin: Qarşınızda olan kağız, kağız məfhumu üçün bir predmetdir. "İnsan şairdir" cümləsində insan şairin, yoxsa şair insanın pred- metidir? 9.
müəyyənləşdirin. Qızıl dağı sarıdır, şöz sözdür, Abdulla Şaiqin sözləri Oulaməlidən çoxdur, Azərbaycan əlifbası 32 hərfdən ibarətdir, Azərbaycan əlifba- şı 18 hərfdən ibarətdir, Azərbaycan 5 hissədən ibarətdir, Azərbaycan 4 hecadan ibarətdir, qırmızı rəngli qələmlə yazılan "qırmızı rəng" və "yasıl rəng". 10.
çünki Allahın həqiqətən də, şəriki yoxdur. Onda belə çıxır ki, Allahın zehin aləmində şəriki var. Bu haqda nə deyə bilərsiniz? 11.
Məsələn, Quranda hər hansı bir "insan" kəlməsinə dəstəmazsız əl vurmaq olmaz, amma həmin insan kəlməsinin xarici aləmdəki pred- metinə olar. Siz Qurandan elə bir sözü göstərin ki, "insan" kəlməsinin əksinə olaraq, həmin sözün xarici aləmdəki predmetinə də əl vurmaq qadağan olsun. 12.
"Vərəq" sözü qarşmızdakı kitabın vərəqlərinin yazılı aləmdəki formasıdır. Başqa tərəfdən isə "vərəq" sözünün özü gördüyünüz kimi, qarşımzdakı kitabın üzərində olduğundan xarici aləmdədir. Elə isə "vərəq" sözü həm yazılı, həm də xarici aləmdədir. Bu ziddiyyət deyilmi? 146
Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|