ŞAHİN ƏHMƏdov



Yüklə 3,59 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə8/64
tarix03.05.2018
ölçüsü3,59 Kb.
#41195
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   64

 
28 
груплашдырылыр.Щиссяъиклярин мцхтялиф юлчцдя олмалары онларын 
мцхтялиф  атмосфер  тязащцрляриндя  иштирак  етмяляриня  сябяб 
олур (шякил 3.2.1). 
Айткен щиссяъикляри атмосферин електрик щадисяляриндя бюйцк 
рол  ойнайараг  щаванын  електрик  кечириъилийиня  вя  диэяр 
електрик  хассяляриня  эцълц  тясир  эюстярир.  Бир  аз  бюйцк 
щиссяъикляр  эюрцнян  ишыг  шцасынын  сяпилмясиня  эятириб  чыхарыр. 
Бу  сябябдян  дя  атмосфердяки  эюрцнмя  (булудсуз  вя 
думансыз  щавада)  онлардан  асылы  олур.  Диэяр  щиссяъикляр 
(конденсасийанын актив мяркязляри) булудларын йаранмасына 
сябяб олурлар. 
Нисби  рцтубятин  артмасы  иля  ялагядар  олараг  аерозол 
щиссяъикляринин  юлчцляри  вя  физики  хассяляри  дяйишир.  Сон 
нятиъядя  онлар  булуд,  думан  дамъылары  вя  буз  щиссяъикляри 
ямяля эятирир. 
Эюстярмяк лазымдыр ки, планетин бярк вя майе сятщляринин 
механики  парчаланмасы  нятиъясиндя  ямяля  эялян  мящсуллар 
 
Шяк.3.2.1 Аерозолларын юлчцляря эюря  груплашмасы 


 
29 
кцляк васитяси иля щавайа галдырылыр. Беля щиссяъиклярин юлчцляри 
чох кичикдир. Лакин бу зярряъикляр чох гыса мцддятя (дягигя 
вя саат ярзиндя) йенидян сятщ цзяриня дцшцрляр. 
Тоз щиссяъикляринин кимйяви тяркиби парчаланан материалын 
тябиятиндян  асылыдыр.  Адятян  беля  щиссяъикляр  кимйяви 
ъящятдян  гейри-актив  вя  эцняш  радиасийасыны  зяиф  удан 
маддялярдян  ибарятдир.  Онлар  няинки  иглимя  щеч  атмосферин 
юзцня дя эцълц тясир эюстяря билмирляр. 
Щавада  тоз  иля  йанашы  атмосфер  аерозолларынын  назик 
дисперсли щиссяъикляри дя вардыр. Онлар атмосфери сых тябягя иля 
ящатя  едирляр.  Щаванын  1  см
3
  –дя  1000  –я  йахын  беля 
щиссяъикляр  вардыр.  Бу  ъцр  тябиятли  щиссяъиклярин  юлчцляри 
микронун  онда  бири  гядяр  олур.  Бу  «эюзя  эюрцнмяз» 
щиссяъиклярин орта сыхлыьы 1 м
3
 –дя микрограмларла юлчцлцр. 
Онлар  тоз  щиссяъикляриндян  фяргли  олараг  атмосферя 
кянардан да дахил олур. Онлары атмосферин юзц ямяля эятирир. 
Бцтцн атмосфер бойунъа фасилясиз олараг газ гарышыгларындан 
щиссяъикляр йараныр. Орта щесабла бцтцн атмосфердя 50 Мт –а 
йахын беля  аерозоллар  мювъуддур. Онун  йаранма  сцряти  ися 
илдя 5 Мт –а йахынлашыр. 
Диэяр  тяряфдян  бу  аерозолларын  кимйяви  тяркиби  тоз 
щиссяъикляринин  тяркибиндян  фярглянир.  Онларын  тяркиби 
кимйяви актив бирляшмялярдян ибарятдир. 
Бяс  беля  аерозоллар  неъя  йараныр,  инкишаф  едир  вя  мящв 
олурлар?  Торпаг,  биоложи  вя  сянайе  типли  газ  гарышыглары 
атмосферя дахил олараг эцняш шцаларынын тясириня мяруз галыр. 
Нятиъядя зянъирвари реаксийалар ямяля эялир. Бу сябябдян дя 
аерозолу ямяля эятирян бирляшмялярин бухарлары йараныр. Беля 
бухарлар  бярк  вя  майе  щиссяъикляринин  йаранмасына  сябяб 
олур. 
Диэяр тяряфдян щавада мювъуд олан су бухарлары фасилясиз 
олараг  аз  мигдарда  кластер  адланан  кичик  щиссяъикляр 
йарадыр.  Онлар  аерозол  ямяля  эятирян  бирляшмяляри  тутараг 
онларын 
щесабына 
артыр. 
Артан 
бу 
ъцр 
кластерляр 
«микродисперс» 
гурулушлу 
аерозоллара 
чеврилир. 
Бу 
аерозолларын юлчцсц микроннун миндя бириндян йцздя бириня 


 
30 
гядяр дяйишир. Гыса юмрц олан бу щиссяъиклярин чох щиссяси ири 
щиссяъикляря йапышараг бир нечя дягигядян сонра мящв олур. 
Мящв олмайан щиссяъиклярин юлчцляри эет-эедя артыр. Онлар 
юлчцляри 0,02 – 0,7 мкм олан субмикрон аерозоллара чеврилир. 
Субмикрон  аерозоллар  артыг  атмосфердя  бир  нечя  сутка  вя 
даща  артыг  йашайа  билирляр.  Кцляйин  кюмяйи  иля  онлар 
атмосфердя бир нечя йцз километр йол эедир. 
Беляликля «субмикрон» аерозолларын вязиййяти иглим шяраити 
иля тяйин олунур. Беля шяраитя биткилярин ъоьрафи пайланмасыны, 
инсанларын  истещсал  фяалиййятинин  характерини  мисал  эятирмяк 
олар.  «Субмикрон»  аерозоллары  тоз  щиссяъикляри,  булуд, 
думан  дамъылары  вя  биткиляр  тутуб  сахлайырлар.  Бу 
механизмляр  аерозолларын  атмосфердя  йашама  мцддятини 
азалдыр. 
Йандырылан 
йанаъаьын 
мигдарынын 
кяскин 
артмасы 
аерозоллардакы  вя  йаьынтылардакы  сулфатларын  мигдарыны 
артырыр.  Кцкцрд  вя  бир  гядяр  азот  туршулары  иля  зянэин  олан 
«турш» йаьышлар бцтцн ъанлылар цчцн, илк нювбядя ися мешяляр 
цчцн  мящведиъи  олур.  Авропада  мешялярин  кцтляви  шякилдя 
мящв едилмяси артыг тящлцкяли характер дашыйыр. 
Юлчцляри  3  –  5  нанометр  олан  щис  зярряъикляри  шяклиндя 
атмосфердя  ямяля  эялян  кристал  карбон,  кимйяви  ъящятдян 
чох  да  актив  дейилдир.  Онун  иглимя  тясири  башга  ъцрдцр. 
Ямяля  эялян  мцхтялиф  тябиятли  щис  зярряъикляри  йа  лопа 
шяклиндя  бир  йеря  йыьылыр  вя  йа  сулфат  карбощидроэен  вя 
тозларын  «субмикрон»  зярряъикляри  тяряфиндян  тутулуб,  бир 
нечя саатдан, вя йахуд бир нечя щяфтядян сонра атмосфердян 
мяхариъ 
олурлар. 
Бу 
сябябдян 
аерозолун 
карбон 
компоненти  сулфатлар  кими  кцляк  васитяси  иля  бюйцк 
мясафяляря  йайылыр  вя  стратосферя  дахил  олур.  О,  Йер  кцряси 
бойунъа  йайылмышдыр.  Ону  ясасян  мешя  вя  чюл  йаньынлары, 
оъаг галанмасы вя автомобилляр йарадыр. Мцяййян дяряъядя 
о  инсан  фяалиййятинин  мящсулудур  вя  инсанын  иглимя  тясирини 
йарадыр. 
Щисин  щавада  хцсуси  чякиси  чох  дяйишэяндир  (тямиз 
районларда  1  мкг/м
3
  –дян  эцълц  тутгун  районларда  10-30 


 
31 
мкг/м3-я  кимидир).  Бу,  атмосфердя  щисин  орта  глобал 
мигдарынын 1 Мт –а йахын гиймятиня уйьундур. 
Щис  даща  чох  булудлара  тясир  едир.  Яэяр  щис  йохдурса, 
галын  булудлар  аь  рянэя  малик  олуб  цзяриня  дцшян  эцняш 
ишыьыны  тамамиля  космоса  якс  етдирир.  Яэяр  щавада  аз  да 
олса  щис  варса  онда  булудларын  рянэи  боза  чалараг  онларын 
яксетмя  габилиййятинин  10%  -я  гядяр  азалдыр.  Бир  сюзля 
булудларын вязиййяти дяйишир, атмосфер ися ялавя олараг гызыр. 
Аерозолун  щис  компоненти  йер  сятщинин  мцяййян 
щиссясини  юртян  гар  вя  бузларын  да  енержи  режиминя  тясир  едир. 
Инсан  фяалиййяти  аерозолларын  мцхтялиф  компонентляринин 
балансына эцълц тясир едир. Сулфатлар вя цзвц бирляшмяляр цчцн 
ямяля  эялян  аерозолларын  3/4  щиссяси  тябии  амиллярин  цзяриня 
дцшцр.  Тябии  аерозоллар  кейфиййятъя  инсан  фяалиййяти 
нятиъясиндя ямяля эялян аерозоллардан фярглянир. 
  
Озон  адланан  цчатомлу  оксиэен  (О
3
)  юзцнцн  аз 
мигдарда 
олмасына 
бахмайараг 
атмосферин 
йухары 
гатларында  (стратосфер  вя  мезосфер)  баш  верян  физики 
просеслярдя  бюйцк  рол  ойнайыр.  Озон  йер  сятщиндян  70  км 
щцндцрлцйя  гядяр  олан  тябягядя  мювъуддур.  Лакин  онун 
ясас  мигдары  22  –  55  км  тябягядя  топланмышдыр.  Нормал 
шяраитдя  (тязйиг  1013,2  мбар,  температур  0
0
  Ъ)  щаванын 
шагули сцтунунда озонун цмуми мигдары (Х) 1 мм –дян 6 
мм –я кими дяйишир. Х кямиййяти озон тябягясинин эятирилмиш 
галанлыьы вя йа озонун цмуми мигдары адланыр. 
Бу  характеристикадан  башга  диэярляри  дя  истифадя  олунур. 
Озонун  сыхлыьыны 

3
  адятян  мкг/м
3
  иля  ишаря  едирляр  (1 
мкг/м
3
=  10
-6
  г/м
3
).  Озонун  парсиал  тязйиги  П
3
  чох  вахт 
нанобарларла (1 нбар= 10
-9
 бар= 10
-6
 мбар) гиймятляндирилир. 
Яэяр 

3
 мкг/м
3
 –ля, П
3
 – нанобарларла ифадя олунурса, онда 
щал тянлийиня ясасян 
T
P
3
3
3
10
7322
,
1




  
  
    (3.3.1) 
Озонун олдуьу тябягядя температур аз дяйишдийиня эюря, 
П
3
 билаваситя 

3
 иля дцз мцтянасибдир.  


Yüklə 3,59 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   64




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə