Şahlar Əsgərov k a m I l L ə Ş Ə N

46 
 
olaraq, ölkə əhalisinin həyat şəraitinin bütün göstəriciləri 
nəzərə  alınır:  təhsil  səviyyəsi,  səhiyyənin  vəziyyəti, 
uzunömürlülük,  doğum  və  ölüm  səviyyələri,  adam-ba-
şına düşən ÜDM, istehlak qiyməti indeksi, mobil telefon 
və  internet  əlaqəsi,  içməli  suyun  keyfiyyəti,  enerji 
təminatı, meşələrin sahəsi, ətraf mühitin vəziyyəti, insan 
hüquqları sahəsində vəziyyət, gender bərabərliyi, cinayət-
karlığın səviyyəsi, işsizliyin səviyyəsi və s.  Bu göstəriciləri 
inkişaf  etmiş  dövlətlər  ciddi  nəzarətdə  saxlayır,  digər 
dövlətlər isə lazımınca diqqət yetirmirlər.  
«Доклад  о  развитии  человека  2010»    kitabındakı  sıra 
nömrəsi ilə çap olunmuş bəzi dövlətlərin İPİİ qiymətləri  
Cədvəl  2-nin    3-cü  sütununda  a  hərfi  ilə  göstərilmişdir. 
Planetimizdə  a=1  olan  ölkə  yoxdur  və  yəqin  ki,  də  ol-
mayacaq.  Bunu məlum: “Həqiqətə ardıcıl surətdə yaxın-
laşmaq  olar,  amma  mütləq  həqiqətə  çatmaq  mümkün 
deyil”  fikri  də  təsdiqləyir  və  prof.  S.Xəlilovun
8
 xülasə 
məqaləsində  qeyd  edildiyi  kimi,  belə  hallarda  “vahidə 
yaxınlaşmaq olar, amma çatmaq mümkün deyil”. Səmavi 
kitabların məlumatlarına görə,  a=1,  şərti cənnətəbənzər  
ölkələr  üçün  ödənilər.  Göründüyü  kimi,  birinci  üç  yeri 
tutan  ölkələr  üçün    a-nın  qiyməti    0,9-dan  böyükdür.  
                                                             
8
S .Xəlilov, Riyyaziyat və elm fəlsəfi müstəvidə necə görüşür? Fəlsəfə və 
sosial-siyasi elmlər, № 2, 2011, səh. 61. 

---

47 
 
Demək,  Norveç,  Avstraliya  və  Yeni  Zelandiyanı  kvazi-
cənnət ölkələr saymaq olar.  İnkişaf etməkdə olan ölkələrə 
misal  olaraq,  cədvəldə  65  –  67-ci  yerləri  bölüş-dürən 
(Rusiya  Federasiyası,  Qazaxıstan,  Azərbaycan  )  ölkələri 
göstərmək olar. Bu ölkələr üçün a qiyməti 0,710 ilə 0,720 
arasında  dəyişir  və  inkişaf  etmiş  ölkələr  sırasına  yaxın-
laşırlar.  Cədvəldə  167–169-cu  yerləri  bölüşdürən  ölkələr 
(Nigeriya,  Konqo,  Zimbabve)  üçün  a  əmsalının  qiyməti 
0,261 ilə 0,140 arasında dəyişir. Bu ölkələrdə həyat şəraiti 
çox  aşağıdır.  Misal  üçün,  Zimbabve  öz  əhalisi  üçün 
Norveçin  yaratdığı  şəraitin  yalnız  14%-ni  yarada  bil-
mişdir.     
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  BMT  İnkişaf    Proqramının 
dörd səhifəlik cədvəli (bax:Əlavə 1) bütün digər cədvəllər 
kimi az informativ, quru və ruhsuzdur.  Bu məlumatları 
daha canlı şəklə salmaq üçün yeni metodologiya lazımdır. 
Belə bir metodologiya biliyin qiymətləndirilməsi zamanı 
istifadə edilmiş K meyarı əsasında hazırlanmışdır. Burada 
da  bu  meyardan  istifadə  edilmişdir.  Bu  halda  K  faktoru 
əldə olunan nailiyyətin, “nailiyyət  qıtlığına” olan nisbətini 
ifadə edir. Bu  meyardan istifadə edib, dövlətləri  inkişaf 
səviyyəsinə  görə  sıraya  düzmək  mümkündür.  K 
faktorunun  müxtəlif    ölkələr  üçün  hesablanmış  qiyməti 
Cədvəl 2 və Əlavə 1-in 4-cü sütunlarında göstərilmişdir. 
Cədvəl  2 

---

48 
 
1 
2 
3 
4 
№ 
Ölkələr 
a 
K 
1 
Norveç 
0,938 
15,1 
2 
Avstraliya 
0,937 
14,9 
    3 
Yeni Zelandiya 
0,907 
9,70 
    65 
RF 
0,719 
2,60 
    66 
Qazaxıstan 
0,714 
2,50 
    67 
Azərbaycan 
0,713 
2,48 
167 
Nigeriya 
0,261 
0,35 
168 
Konqo 
0,239 
0,31 
169 
Zimbabve 
0,140 
0,16 
 
BMT  tərəfindən  hesablanmış    a-nın  (İPİİ)    K-dan 
asılılığını  qurmaqla,  dünya  dövlətlərinin  bir-birinə  nə-
zərən inkişafını daha canlı və ruhlu səkildə təqdim etmək 
mümkündür.  Bir sıra dövlətlər üçün  belə bir asılılıq şəkil 
5 (a və b)-də  göstərilmişdir.  
Şəkillərin  absis  oxunda  K  faktoru  (şəkil  5a)    və  ya 
onun  loqarifması  (şəkil  5b),  ordinat  oxunda  İPİİ,  başqa 
sözlə, həyat səviyyəsinin parametri a göstərilmişdir. Mə-
lumdur  ki,  statistik  rəqəmlər  (a=İPİİ  və  ya  K)  toplumun 
inkişaf səviyyəsini dəqiq göstərə bilir, ancaq fərdin səviy-
yəsini əks etdirə bilmir. Toplumda insan potensialının in-
kişaf  indeksi  ilə  fərdin  inkişaf  indeksi  arasında  əlaqəni 
aşağıdakı kimi yazmaq mümkündür:                                    

---

49 
 
                            
a = a
1
Y
1  
+ a
2
Y
2 
+ a
3
Y
3
 +... =  ∑ a
i 
Y
i
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 5a. Bəzi ölkələrin reytinqinin K-dan asılılığı. 
        
 Şəkildə  rəqəmlərlə  ölkələrin  reytinqi  göstərilmişdir: 
Norveç (1), Avstraliya (2), Yeni Zelandiya (3), ABŞ (4), Niderland 
(7), İsveç (9), Yaponiya (11), İsrail (15), İslandiya (17), İtaliya (23), 
Böyük Britaniya (26), Çexiya (28), BƏƏ (32), Çernoqoriya (49), RF 
(65),  Qazaxıstan  (66),  Azərbaycan  (67),  Gürcüstan  (74),  Türkiyə 
(83), Ekvatorial Qvineya (117), Banqladeş (129), Liberiya (162). 
   
 
Burada  a–toplumda  insan  potensialının  inkişaf  in-
deksi,    a
i 
–  toplum  daxilində  fərdin  potensialının  inkişaf 
indeksidir;  Y
i 
–toplum daxilində fərdin olma ehtimalıdır. 
Qrafiklərdən  göründüyü  kimi,  müxtəlif  dövlətlər  üçün 

---