Səlahəddin Xəlilov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- 48 - güsündə əks oluna bilir, qalanları – onun sirli-sehirli tərəfi qəlbə çökür, ürəyi fəth edir, amma dərk oluna bilmir. İnsana verilmiş məhdud idrak qabiliyyəti əslində yal- nız müəyyən məkan və zaman hüdudunda baş verən sonlu hadisələrin öyrənilməsi üçün yetərlidir. Sonsuzluğu, əbə- diyyəti məntiqlə dərk etmək mümkün olmadığı kimi, duyğu ilə tam ehtiva etmək də mümkün deyil. Qeyri-müəyyənlik insanı bir tərəfdən cəlb edirsə, digər tərəfdən də qorxu ilə müşayiət olunur. Ona görə də, qorxu qədər əsrarəngiz bir duyğu yoxdur. İlahi eşqin komponentlərindən biri qorxu, biri də pərəstiş duyğusudur. İnsanın məqsədi Allaha çatmaq yox, O-na səcdə etmək olmalıdır. Ən böyük ideal Allahı ehtiva etmək deyil, Allah duy- ğusu ilə ehtiva olunmaq, O-na tapınmaq, O-na sığınmaqdır. Allahı təbiətdə və insanın qəlbində axtaranlar da var. Əlbət- tə, hər şeydə O-nun nişanəsini görmək olar. Yaradılmış olan ən azı Yaradanın iradəsinin məhsuludur. Lakin məqsəd O-nu özündə tapmaq deyil, özünü O-nda itirmək, dəryanın damlası olmaqla sonsuzluğa qovuşmaqdır. Nəfs pillələri ilə qalxaraq («nəfs üzərində qələbə çalaraq») ruh aləminə qo- vuşmaq, vəhy məqamına çatmaq, özünün Haqq olduğunu deyil, Haqqa qovuşduğunu, O-nun bir parçasına çevrildiyini anlamaq, duymaq – budur böyük səadət, budur kam almaq və budur kamala çatmaq! H.Cavidin universal gözəllik idealına, gözəlliyə pə- rəstiş məqamına hansı yolla gəlməsi məsələsini hələlik bir kənara qoyub, Eşq tanrıçılığının ilkin mənbələrinə müraciət - 49 - etmək istərdik. Əlbəttə, bu mənbə Füzulidən daha əvvəllərə gedib çıxır və bizcə, ilk növbədə Mühyiddin İbn Ərəbinin təsiri kimi izah edilə bilər. İslam dünyasında eşqin univer- sallaşdırılması və hətta ontoloji mahiyyət kəsb etməsi İbn Sinanın və Nizaminin adı ilə, ilahi eşq konsepsiyası isə da- ha çox dərəcədə təsəvvüf fəlsəfəsi və onun ilk nümayəndə- lərindən olan Rabiə əl-Ədəviyyənin adı ilə bağlı olsa da, Eşq tanrıçılığı məhz İbn Ərəbi tərəfindən bütöv bir təlim səviyyəsinə qaldırılmışdır. Bunları xatırlatmaqda məqsədi- miz heç də H.Cavidin “Mənim tanrım gözəllikdir, sevgidir” tezisinin orijinal olmadığını vurğulamaq deyil. Məqsəd, əs- lində, Cavidin bu mövqeyi sadəcə poetik vüsət məqamında ifadə etmədiyini, ötəri olaraq söyləyib keçmədiyini və milli -dini fikir tariximizdə onun dərin fəlsəfi kökləri olduğunu göstərməkdir. Belə bir cəhət də nəzərə alınmalıdır ki, eşqlə gözəl- liyin müqayisəsində və ilkinlik, təməl statusunun müəyyən- ləşdirilməsində H.Cavid və İbn Ərəbi fərqli mövqelərdə da- yanırlar. İbn Ərəbi yazır: «Sevginin səbəbi gözəllikdir. … Zira gözəllik təbiətcə sevilən şeydir…». 1 Cavid də eşq və gözəlliyi iki paritet əsas kimi götürür. Lakin o, üstünlüyü eşqə verir və daha doğrusu, gözəlliyi eşqin nəticəsi, sevən məqamda insanın hər şeydə mahiyyəti, ideyanı, ali məqamı duymaq keyfiyyətinin təzahürü kimi dəyərləndirir: 1 Мущйиддин Ибн„ул-Араби. ел-Футущат ел-меккиййе. Тярт. Проф. Др. Нищат Кеклик. Анкара, 1990, с. 447. - 50 - Həp sevgidir gözəlliyi insana sevdirən Məhrumi-eşq olunca gözəllik də can sıxar. 1 Bu yerdə Aşıq Veysəlin də gözəl bir deyimi yada düşür: Gözəlliyin beş para etməz Məndəki bu eşq olmasa. Əylənəcək yer tapmazsan Könlümdəki köşk olmasa. «Zər qədrini zərgər bilər», naşı üçün zərlə saxta parıl- tı arasında fərq yoxdur. Lakin burada başqa bir məqam da ortaya çıxır. Hər yaradılmışın bir xeyri, bir gözəlliyi var: onu üzə çıxaran şərait, zaman və şəxs olanda. «Ərlərin eşqi gözəlliyi təyin etməyin meyarıdır. Gözəlliyin üzərindəki pər- dəni parçalayan bu eşq, eyni zamanda onu pərdələyər». Məhəmməd İqbalın bu sözləri eşq ilə gözəllik arasında qar- şılıqlı münasibətin ifadəsidir. Həm də ilkinlik, subyekt funksiyası eşqə verilir. «Könül sevən gözəl olar» kəlamı da məhz həmin ide- yanı ifadə edir. Bu məqamda Cavid klassik Şərq fəlsəfi fikir ənənələrini şifahi xalq yaradıcılığının, milli fəlsəfi fikrin nümunəsi olan atalar sözündəki hikmətlə tamamlayır. Düz- dür, gözəlliyə belə münasibət onun rus inqilabi-demokratik fikrində, xüsusən, marksizm fəlsəfəsində təsbit olunmuş «obyektiv xarakterini» şübhə altına alır və subyektin halını önə çəkir, amma Cavidin yaradıcılığı bu məsələdə daha 1 Щ. Жавид. Ясярляри 5 жилддя, Ы жилд, Бакы, «Елм», 2005, с. 83. - 51 - tarazlı, balanslı mövqeyə əsaslanır. Belə ki, sevən adamın gözünə heç də hər şey gözəl görünmür. O, sadəcə olaraq, hər şeydəki gözəl məqamları görür. Qüsurlar, çirkinliklər üçün isə göz artıq qapanmışdır. Bu mənada sevgi başı du- manlandırır, gözü kor edir. Digər tərəfdən, Cavid eşqi insanın xoşbəxtliyi üçün də mühüm şərt hesab edir. Dünyada varsa dövləti-cavid, o, eşqdir, Olmaz sevib-sevilməyən ömründə bəxtiyar. 1 Lakin Cavid poeziyasında eşqin yüksəldilməsi heç də dini hissin alçaldılması hesabına deyil. Bu baxımdan, ədəbi tənqiddə geniş yer almış «eşqin din üzərində qələbəsi» 2 fik- ri ilə razılaşmaq düzgün olmazdı. Təəssüf ki, rəsmi fəlsəfə- çilər də məsələyə bu cür yanaşaraq, Cavidin guya ilahi eşq haqqında ənənəvi Şərq konsepsiyasından, təsəvvüf dəyərlə- rindən uzaqlaşdığını və həyati gözəlliyə məhəbbət mövqe- yinə keçdiyini göstərməyə çalışırlar. Bu mövzuda fəlsəfi tədqiqat çərçivəsində yazılmış əsərlər içərisində diqqətəla- yiq saydığımız bir məqalədə – fəlsəfə elmləri doktoru Elmi- ra Zamanovanın «Azərbaycanın romantik şairi H.Cavidin sevgi və gözəllik konsepsiyası» adlı məqaləsində də məsə- ləyə məhz həmin ənənəvi mövqedən yanaşılır. Müəllif Şeyx Sənanın dinə ilk münasibəti ilə sonrakı münasibət arasında 1 Йеня орада, с. 83. 2 Й.Гарайев, Т.Кяримли. Бир нечя сюз. // Щ.Жавид. Ясярляри 5 жилддя, Ы жилд, 2005, с. 18. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|