ikisinin m övcudluğu müəyyənləşdirilmişdir. H .Z ərinəzadənin qeyd
etdiyi kimi, «Sihah əl-fors» 1328-ci ildə başa çatdırılm ış və fars
dilində az işlənən sözlərin (birdilli) lüğətidir.
X I əsr A zərbaycan şairi və alimi X ətib Təbrizi «sihah» sözünün
açımını səhih, doğru, düzgün, dəqiq m ənasm da şərh etmişdir. Bu
fikrə əsaslam b deyə bilərik ki, qeyd etdiyimiz lüğətlərdə «sihah»
sözünün ışlədilməsi lüğət tərtib edən müəlliflərin dəqiqlik prinsipmi
m eyar seçm ələrindən irəli gəlmişdir [273, 227].
X II-X IV əsrlərdə yaradılm ış lüğətlər ikidilli və ya üçdillidir. Bu
lüğətlərin tərəflərindən birini A zərbaycan dili təşkil edir. Tərtib
edilmiş lüğətlər, əsasən, tədris səciyyəlidir. M əqsəd ərəb və fars
dillərini öyrənmək idi. A zərbaycan dili tərcüm ə m övqeyində durur:
farsca-azərbaycanca lüğətlərin tədris, m ədrəsə sistemi ilə bağlılığmı
göstərən amil onların m ənzum form ada hazırlanm asıdır. Bu dövr-
də yaradılm ış lüğətlərdə həm sözlərin siyahısı və tərcüməsi, həm də
onlarm fonetik və qram m atik şərhləri verilir [130, 60].
Görkəm li Azərbaycan alimi M əhəm m əd Hüseyn Xələf oğlu
Təbrizi (XVII əsr) B ürhan Təbrizi kimi çox tanınm ışdır. Bürhan
Təbrizini dünyada m əşhurlaşdıran «B ürhane Qate» lüğətidir. Bö-
yük alim H indistam n H eydərabad şəhərində yaşamış, fars dilinin
izahlı dilçilik lüğətini də orada tərtib etmiş, H eydərabad valisi Sul-
tan A bdulla bin Q ütbşaha ith a f etmişdir. Alimin 1652-ci ildə ta-
m am ladığı «Bürhane Qate» lüğəti əlyazması və çap şəklində şərq
əlyazm aları saxlandığı bütün kitab x an alard a çox geniş yayılmışdır.
Bu kitab 15 dəfəyə qədər K əlküttə, Bombey, Laknau, Tehran, İs-
tanbul, Bulaq və s. şəhərlərdə çap edilmişdir. Təqribən 20 min sö-
zün toplandığı bu lüğətin əlyazmaları Şərq ölkələrində geniş yayıl-
m ışdır [52, 537]. Bürhan Təbrizinin «Bürhane Qate» kitabının
(Bombey nəşri - 1887) əsasm da biblioqrafik təsvir «A zərbaycan ki-
tabı» biblioqrafik göstəricisinin birinci cildində də verilmişdir [29,
/5]. Bu lüğət özündən sonrakı əsrlərdə çox sayda lüğətlərin yaran-
m asına səbəb olm uşdur. Lakin onların heç biri «Bürhane Qate»
lüğətindən üstün ola bilməmiş və geniş yayılnıamışdır.
X V III
əsrdə də soraq-m əlum at kitabları, xüsusilə lüğətlər tərtib
edilmiş, əlyazması və çap şəklində geniş yayılmışdır. Bu m ənada
Iraqda və H indistanda yaşamış M əhəm m əd Tağı Q araqoyunlunun
1193 səhifədən ibarət «Pərhəngi-türk» lüğətinin əhəmiyyətini xüsu-
silə qeyd etməliyik. H indistam n Ə hm ədnegər şəhərində fars dilin-
də yazılmış bu lüğətdə türk dillərinin qram m atik quruluşu haqqın-
da müxtəsər m əlum at verilir, ayrı-ayrı türk dillərinin m aterialları
əsasında bu dillər üçün işlək olan leksik vahidlərin m ənaları
müəyyənləşdirilir. 72 bölmədən ibarət olan bu lüğətdə sözlər tem a-
tik və ya sem antik qruplarda deyil, əlifba sırası ilə verilmiş, sözün
ilk hərfi ilə yanaşı onun tərkibində əsas rol oynayan ikinci sam it də
nəzərə alınmışdır. 1727-ci ildə tam am lanm ış lüğətin müəllifi Mə-
həmm əd Tağı azərbaycanlıdır. Lüğət A zərbaycan, uyğur, özbək,
ta ta r və türkm ən dillərini əhatə edir.
M olla M əhəmməd Möminin «Məxzənül-xəzain» («Xəzinələr
xəzinəsi») adlı ərəbcə-farsca lüğət də (1784) yüksək dəyərə malik
o lu b Azərbaycan soraq-m əlum at kitabınm zənginləşməsində
müəyyən rol oynamışdı.
Göründüyü kimi, X IX əsrə qədərki Azərbaycan soraq-m əlum at
k itablan içərisində əsas yeri lüğətlər tu tu r.
Yeri gəlmişkən onu da qeyd etməliyik ki, X IX əsrə qədər tərtib
olunmuş lüğətləri xalis Azərbaycan dilinin lüğəti adlandırm aq ol-
maz, çünki bu lüğətləri türk dillərinin ümumi abidəsi, lüğəti adlan-
dırm aq daha dürüst olar. X IX əsrin 30-cu illərində rus m əktəblə-
rində Azərbaycan dilinə aid dərsliklərin yaranm asına tələbat art-
dığı zaman Azərbaycan dilinin lüğətini hazırlam aq təşəbbüsü mey-
d an a çıxır. Bu dövrdəki lüğətlər təlim səciyyəlidir. Elə onların dərs-
liklərə daxil edilməsi bunu göstərir. M irzə Şəfi Vazehlə İ.İ.Q riqor-
yevin 1855-ci ildə daş basması ilə çap olunm uş «K itabi-türki
(Azərbaycan dilinin ta ta r m üntəxəbatı)» (Tiflis-Təbriz, 1855) dəıs-
liyində həm ayrı-ayrı m ətnlərə aid lüğət, həm də dərsliyin «Ta-
tarca-rusca lüğət» hissəsində sözlərin əlifba sırası ilə aynca lüğəti
verilmişdir.
M .A .K azım bəyin «Türk dilindən m üvəqqəti kursa dair dərs
vəsaitiw lüğətçilik baxım m dan m araqlı və əhəmiyyətlidir. K itab üç
hissədən ibarətdir: l.Q ram m atika, 2. M üntəxəbat, 3. Lüğət. K ita-
bın lüğət hissəsi «Qısa rusca-türkcə lüğət» adlanır. M .K azım bəyin
dərsliyin lüğət hissəsini hazırlam aqda məqsədi danışıq və tərcüm ə
prosesində «türk və ya şərq sözlərinə ehtiyacı olanlara heç olm asa,
ən lazımlı və çox işlənən sözləri öyrətm ək» və «kitabın birinci iki
hissəsində rast gələn şərq sözlərinin mənasını başa düşmək istə-
yənlərə kömək etm ək idi» [130, 73]. Ümumiyyətlə, bu hissə həm
tədris, həm də türk, A zərbaycan və rus dillərini öyrənm ək üçün
faydalıdır.
M .K azım bəyin, L.M .L azarevin «O sm an, K rım və Q afqaz ləh-
cələrimn tü rk -ta tar-ru s lüğəti» (1864), L .Z .B udaqovun «T ürk-tatar
ləhcələrinin müqayisəli lüğəti» (1869-1871) tərcüm ə səciyyəli lüğət-
lər olsa da, türk dillərində m üxtəlif term inlərin işlədilməsi və ter-
m in yaradıcılığını, tarixini öyrənm ək işində müəyyən əhəmiyyəti
vardır.
Bu dövr ziyalılar, m aarifçilər, ay n -ay rı elm sahələrinin alimləri
tərəfm dən A zərbaycan mədəniyyəti, elmi, m aarifi, təhsili, ədəbiy-
yat və incəsənəti və s. sahələrində özünəməxsus xüsusiyyətləri və in-
k işaf meyilləri ilə diqqəti cəlb edən dövr kim i xarakterizə edilir.
K itabın nəşri, inkişafı, istifadəsi, təbliği və yayılm ası, sahə qu-
ruluşu və tipologiyası nöqteyi-nəzərindən də öyrəndiyimiz bu dövr
A zərbaycan kitabçılıq işinin tarixində də diqqəti cəlb edən, diqqə-
təlayiq iz qoym uşdur.
Bu dövrün soraq-m əlum at kitab larm ın əsas hissəsini cib və
m asa təqvimləri, lüğətlər təşkil etmişdir.
A zərbaycanda çap edilmiş ilk təqvim in tarixi 1874-cü ilə aiddir.
Bu təqvim F yodorov tərəfindən tərtib edilmiş və «Yelizavetpolun
rus və m üsəlm an təqvimi: 1875-ci il» adı ilə Yelizavetpolda (indiki
Gəncə) 150+34 səhifə həcmində (A zərbaycan və rus dillərində)
çapdan buraxılm ışdı.
X IX
əsrin 80-ci illərində cib təqvim lərinin tərtib edilməsinə və
nəşrinə xüsusi əhəmiyyət verilmiş və 1920-ci ilədək 15-ə qədər cib
təqvimi, əsasən Bakı və Tiflis şəhərlərində «Ziya», «Ziyayi-Qafqa-
ziyyə», «Kəşkül», O rucov qardaşlarım n «Elektrik» mətbəə-nəşriy-
yatı və İsa bəy A şurbəylinin «K aspi» m ətbəəsində nəşr edilmişdi
[29, 12-179}.
«Səneyi-islamiyyə və 1880 səneyi-məsihiyyəyə məxsus əl ruzna-
məsi» («Ziya» mətbəəsi, 1880 - 33 səh.), «Səneyi-məsihinin 1882-ci
ilinə məxsus olan əl ruznaməsi» («Ziyayi-Qafqaziyyə» mətbəəsi,
1881 - 128 səh.), «Səneyi qəməriyyənin 1300-cü ilinə məxsus olan
cib təqvimi» («Ziyayi-Qafqaziyyə» mətbəəsi, 1882 - 32 səh.), «Rusi
və müsəlmani təqvim», «1888-ci rus tarixi ilə, 1305-1306-cı müsəl-
m an tarixini göstərən müxtəsər cib təqvimi» («Kəşkül» mətbəəsi,
1888 - 26+2 səh.), «Səneyi-islamiyyeyi-hicriyyə 1308, səneyi-mila-
diyyə 1890-1891» (Ünsizadə mətbəəsi, 1890 - 31 səh.), «Təqvimi-is-
lam: 1332-1914-səneyi-miladi» (Orucov qardaşlarınm «Elektnk»
mətbəəsi, 1914) və s. nəşrləri cib təqvimlərinə nüm unə kimi göstər-
m ək olar.
XX
əsrin əvvəllərində çap edilən təqvimlərin bir qrupunu m asa
təqvımləri təşkil edirdi. M əsələn, 1914-cü ildə İsa bəy Aşurbəylinin
«Kaspi» mətbəəsində 42 səhifə həcm ində çap edilmiş «M asa təq-
vimi: 1914-1915: Q aplan ili; hicri qəməri 1332-1333» xüsusilə diq-
qəti cəlb edir.
Bu nəşr göstərirdi ki, artıq XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan-
da soraq-m əlum at kitablarınm müəyyən hissəsini təşkil edən təq-
vimlərin m iqdan artır, həcmi genişlənir, form atı əlverişli hala salı-
nır, bədii və poliqrafik tərtibatı yaxşılaşırdı.
A parılan araşdırm alar göstərir ki, X IX əsrin axırı və X X əsrin
əvvəllərində çap edilən soraq-m əlum at nəşrlərinin əsas və əhəmiy-
yətli hissəsini lüğətlər təşkil etmişdir.
Əlbəttə, lüğətlərin bu dövrdə soraq-m əlum at kitablarm ın əsas
hissəsim təşkil etməsinə təbii yanaşm aq lazımdır. Çünki bu öyrən-
diyimiz dövrdə elm və bilik sahələri əvvəlki əsrlərlə m üqayisədə
çox sürətlə inkişaf edirdi, təhsil, m ədəniyyət və m a a rif sahəsində
böyük canlanm a və irəliləyiş baş verirdi.
Digər tərəfdən, X IX əsrin ikinci yarısından başlayaraq Azər-
baycanda mütərəqqi rus m ədəniyyətinə və ədəbiyyatına böyük m a-
raq əmələ gəlmişdi. R us xalqı ilə siyasi, iqtisadi və m ədəni əlaqələr
nəticəsində A zərbaycanda rus dilinin öyrənilməsi zərurət kimi qar-
şıya çıxırdı. Dilləri, o cümlədən rus dilini öyrənm ək işində lüğətlə-
rin, xüsusilə tərcümə lüğətlərinin böyük əhəmiyyəti vardı [132, 21\.
Deməli, insanlar ayrı-ayrı sözlərin m ənasm ı, xüsusiyyətlərini,
müxtəlif dilləri öyrənm ək, əşya və hadisələrin m ahiyyəti və xarak-
teri haqqında yığcam m əlum at və izahat əldə etm ək istədikləri vaxt
müxtəlif tipli lüğətlərə ehtiyac hiss edirlər.
Beləliklə də ehtiyac, təcrübə və tələbat lüğətlərin yaranm ası, in-
kişafı və form alaşm ası üçün əsas am ildir. Prof. H .H .Iiə sən o v çox
haqlı olaraq qeyd edir ki, «dilin ümumi m ənzərəsini, sözün rənga-
rəngliyini lüğətdən öyrənm ək olar. Lüğət hər şeydən əvvəl dil fakt-
ları üzərində m üşahidə a p arm aq və əldə edilmiş təcrübəni üm um i-
ləşdirməkdir. Lüğətlər dilin tərkibindəki sözlərin siyahısmı sax-
layan bir kitabdır» [132, 3].
Digər tərəfdən, lüğətlərin m eydana gəlməsi üçün ən m ühüm
amil form alaşmış yazı ənənəsinin olm asıdır [217, 298].
Tədqiqatlardan m əlum olu r ki, lüğətlərin tərtibinə lüğətlərin
əhəmiyyətini başa düşən A zərbaycanm qabaqcıl ziyalıları həm işə
böyük m araq göstərmişlər.