91
Aristotelə görə insan həyatdan həzz almalıdır, bu da
Xeyrə çatmanın nəticəsində baş verir. Beləliklə, insanın
mənəvi durumu o zaman yüksək olur ki, o etdiyi əməl-
lərin doğru və xeyrə uyğun olduğunu hiss etsin. Əxlaqlı
hərəkət isə hər hansı bir xeyirli işin görülməsi ilə dəyər-
ləndirilmir, çünki xeyir əməllər çoxdur və insanlar onları
eyni dərəcədə bütün həyatları boyu etməlidirlər ki,
həyatdan həzz alsınlar (4, 74-79). Hər bir insan təbəqəsinin
öz əxlaqi vəzifələri vardır. Eyni zamanda, ədalət anlayışı
kimi hamı üçün bir olan xeyir vardır ki, ona hamı əməl
etməlidir. Qeyd etmək lazımdır ki, hər bir əxlaqi hərəkət
şüurlu olaraq yerinə yetirilir. Deməli, əxlaq düşüncə ilə sıx
bağlıdır və buna görə də, insanın xeyirlə şəri bir-birindən
ayırmaq imkanı vardır.
Aristotelin özəl kosmologiası olmuşdur. Onun kos-
mologiasının əsasını yermərkəzçilik (geosentrizm) təşkil
edirdi. Bu da yerin kainatın mərkəzində yerləşməsi
haqqında təsəvvürdür. O hesab edirdi ki, yer kürə forma-
sında olaraq hərəkətsizdir. Onun ətrafında ay, günəş,
ulduzlar və göy fırlanır. Yermərkəzçilik təlimi orta əsrlər
fəlsəfəsində kosmoloji baxışların formalaşmasında çox
böyük rol oynamışdır.
Fizika sahəsinə toxunan Aristotel hesab edirdi ki,
dünyanın əsasını beş ünsür təşkil edir. Onlardan dördü
torpaq, su, hava və od bizim səmaaltı dünyadadır (12, 444).
Onlar hərəkətdədir və eyni zamanda formalarını da də-
yişdirə bilərlər. Buna görə də, dünyada müxtəlif proseslər
baş verir və dəyişikliklər müşahidə edilir. Bu ünsürlər isə
öz növbəsində iki qütblü və ziddiyyətli ikiliklərdən ya-
92
ranır. Belə ki, yer soyuqla istinin, hava quru ilə nəmin, su
soyuqla istinin, od isə isti ilə qurunun əlaqələrindən doğur
(12, 448).
Aristotelə görə göydə olan nə varsa beşinci ünsür
olan efirdən əmələ gəlmişdir (14, 272). Orada yalnız
planetlərin və ulduzların əbədi və bərabər dairəvi hərəkəti
mövcuddur. Bütün bunları isə simasız tanrı kimi təsəvvür
edilən “İlk mühərrik” əmələ gətirmişdir. Onun fikirlərinə
görə, kosmos sonsuz deyildir, onun bitdiyi yerdən yoxluq
başlayır (14, 284).
Bu fikirlər orta əsr Xristian və İslam teologiyasında
(ilahiyyatında) da geniş istifadə edilmişdir. Belə ki, orta
əsrlərdə ilahiyyatçılar düşünürdülər ki, günah yerlə bağlı
bir şeydir, ona görə də göy ünsürləri yerdəkilərdən
fərqlənməlidir. Çünki, ideal aləm olaraq efir Tanrı və onun
məlaikələrinin yeri kimi təsəvvür edilirdi. Bu səbəbdən
də, varlığın başlanğıcı və sonu Tanrıdır. Yoxluq da bu-
radan başlayırdı. Sonra isə elm inkişaf etdikcə sübut
olunmuşdur ki, əslində yer və göy ünsürləri arasında heç
bir fərq yoxdur. Bu da onu göstərirdi ki, Aristotelin bu
kimi fikirləri artıq köhnəlmişdir.
Daha sonra Aristotel dövlət və cəmiyyət haqqında
fikirlərini ortaya qoymuşdur. O, Platonun ideal dövlət
haqqında təlimini tənqid etmişdir. Platonun ideal dövlə-
tindən fərqli olaraq Aristotelin dövləti utopik deyil,
gerçəklik kimi təsəvvür edilir. Bu dövlət modelində insan-
ların xoşbəxtliyi əsas şərtdir, ancaq burada bütün mü-
nasibətlər gerçək və düşüncə ilə uyuşan müddəalara
əsaslanır (18, 414).
93
Dövlətin başlıca məqsədi xeyrin və ədalətin qurul-
masıdır. İnsan öz təbiətinə görə şüura malik ictimai heyvandır
(4, 308). O yalnız icma şəklində yaşayıb tərbiyə oluna bilər.
Buna isə yalnız dövlətdə nail olmaq mümkündür. Ona görə
də, insan həm də siyasi varlıqdır (18, 378).
Əsl ədalət qanunların mövcudluğu ilə xarakterizə
olunur. Dövlətdə yaşayan insanlar isə mütləq şəkildə qa-
nunlara tabe olmalıdırlar. Bu isə əslində hər bir insanı
ucaldır. Ona görə də, dövlət inkişaf etmiş cəmiyyətlərin
birliyidir.
Eyni zamanda, cəmiyyətin əsasını həm də ailə təşkil
edir. Ona görə də onun qanun və strukturunu Aristotel
dövlətlə əlaqələndirirdi. Onun fəlsəfəsində ailə ictimai
həyatın ilk mərhələsi kimi xarakterizə edilir (18, 380),
cəmiyyət və dövlət isə eynilik təşkil edir. Dövlətin məqsədi
hər bir vətəndaşın xoşbəxt və güvəncli yaşamasını təmin
etməkdir (18, 591).
Aristotel quldarlıq cəmiyyətinin tərəfdarı idi, bu
quruluşu da təbii durum kimi dəyərləndirmişdir. Tale in-
sanların bir qismini hakimiyyət üçün, digərlərini isə onlara
xidmət etmək üçün yaratmışdır. Buna baxmayaraq Aristotel
aşırı olaraq varlanmağa da qarşı olmuşdur. Həm də Pla-
tondan fərqli olaraq Aristotel insanların şəxsi mülkiyyətinə
böyük önəm vermişdir (18, 605). O, dövlətdə yaşayan azad
insanları mülkiyyətlərinə görə siniflərə bölürdü. Bunlar da
varlılar, orta təbəqə və yoxsullar idilər
60
(18, 511). Bu bölgüdə
60
Aristotelin bu fikirləri sonralar kommunist və başqa solçu təlimlərində
istifadə edilmişdir. Orada təbəqələşmə burjua, ziyalı və fəhlə-kəndli sinfi
kimi verilmişdir.
Dostları ilə paylaş: |