212
demon onu axirətə aparır və ölən mühakimə olunanda
onun əməlləri haqqında deyilənləri təsdiq ya da inkar
edir
85
. Buna görə də, hər kəs öz demonu ilə bağlantı
yolunu axtarmalı, ona itaət etməli və onu duymalıdır.
Bunu edərsə onda onun demonu ona yol göstərər,
müxtəlif yollarla (məsələn yuxularla) bilgilər verə bilər.
Məhz bunu da Sokrat etmiş, müdrikliyin yüksəkliklərinə
çata bilmişdir. Son olaraq Apuleus məsləhət görür ki,
Sokratın etdiyini hamı etsin və bu yolla tanrılara bənzər
həyat sürsün.
Orta Akademiya məktəbinin daha bir tanınmış
nümayəndəsi Berqamalı Qalen (yun. Γαληνός, lat.
Claudius Galenus, təxminən m. 129 – 200) olmuşdur. O,
yunan soylu romalı idi. Həkim kimi tanınmış, Roma
əsilzadələrini müalicə edir və imperator Markus
Aureliusun saray həkimi kimi tanınmışdır.
Qalen bir çox xəstəliklərin təsnifatını vermiş, onların
müalicə yollarını araşdırmış, təbabət və anatomiya üzrə
çoxlu bilgilər əldə etmişdir. Onlardan Avropa təbibləri
1300 il ərzində istifadə etmişdir. O, həmçinin farmakalogiya
elminin əsaslarını qoymuşdur. Qalenin əsərləri müsəlman
dünyasında təşəkkül tapmış təbabət elminin də
inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Müsəlman
təbibləri və düşünürləri onun əsərlərini tərcümə etmiş və
öz kitablarında onlara çoxlu istinadlar vermişdirlər.
85
Müqayisə üçün, İslama görə də iki mələk hər bir insanın yaxşı və pis
əməllərini yazır. Qiyamət günü onların yazdıqlarının əsasında insan
mühakimə ediləcək.
213
Qalen həm də filosof kimi tanınmışdır. O, Platon
məktəbinin nümayəndələrindən biri sayılır. Fəlsəfə üzrə
bir sıra kitabların müəllifi olmuş, ancaq onların çoxusu
bizim zamanımıza çatmamışdır. Qaleni fəlsəfədə daha çox
məntiq, təbiət fəlsəfəsi
və ruh
haqqında təlim
maraqlandırırdı. Çünki, bu sahələr təbabətlə daha çox
bağlı idilər. Qalen deyirdi: “Yaxşı həkim filosof olmalıdır”.
Onun eyni adlı əsəri də olmuşdur. Orada Qalen qeyd
edirdi ki, həkimlər xəstəliyin mənşəyini bilmək və onu
düzgün müalicə etmək üçün məntiqi yaxşı bilməlidirlər.
“Sofizmlər haqqında” (lat. De captionibus) və
“Dialektikaya giriş” (lat. Institutio logica) Qalenin fəlsəfə
və məntiq üzrə zamanımıza çatan kitablarıdır. Burada o,
Aristotelin davamçısı kimi çıxış etmiş, onun sillogizm
haqqında təliminə əlavələr etmişdir (24, 215-216).
Aristoteldən fərqli olaraq Qalen elmlərdə daha çox
empirik metoda üstünlük verirdi. Onun duyğusal təbabəti
üç prinsipdən ibarət idi: birbaşa müşahidə, keçmiş
müşahidələr haqqında xatirələr və bənzərdən bənzərə induktiv
əqli nəticələrin çıxarılması (18).
Əsas əsərlərindən biri olan “Hippokrates və
Platonun rəyləri haqqında” (lat. De placitis Hippocratis et
Piatonis) kitabında Qalen iddia edirdi ki, bu filosofların
baxışları bir-birinə uyğun olmuşdur. Hətta, ona görə
birinci
filosof
təbabət
elminin
əsaslarını
qoyan
Hippokratesdur
86
, Platon isə öz fəlsəfəsinin bir çox
86
Hippokrates (yun.
Ἱπποκράτης, lat. Hippocrates; təxminən m. ö. 460 –
377) – ən tanınmış qədim yunan həkimi olmuşdur. Onu “təbabətin atası”
adlandırmışdırlar. O, həm də təbabətdə əxlaq məsələlərinə toxunaraq həkimin
214
məqamlarını ondan almışdır. Kitabın I – IV bölümlərində
insan və canlıları yönəldən təbiət güclərindən söhbət
açılır, V – IX bölümlərində isə duyğular vasitəsi ilə idrak
problemlərinə toxunulur. Burada Qalen Platon kimi ruhu
üç səviyyədə: əqli, duyğusal və ehtiraslı olaraq təsvir edirdi.
Eyni zamanda o, ehtirasları düşüncənin səhvi kimi
təsəvvür edən və buna görə duyğusal və ehtiraslı ruhların
varlığını inkar edən stoaçıları tənqid edirdi.
“Bədən
üzvlərin
vəzifəsi
haqqında” (yun.
Περὶ χρείαςμορίων) əsərində Qalen canlıların bədənində
bütün üzvlərin yetkin olduğunu vurğulayırdı. Onların
quruluşu və öz vəzifələrini tam olaraq icra etməsi onu
deməyə əsas verir ki, bunlar özbaşına yaranıb fəaliyyət
göstərə bilməz. Deməli, bunların bir yaradıcısı vardır, onu
da Qalen Demiurqos adlandırmış və onu təbiətlə
eyniləşdirmişdir (19, 538-539).
Qalenin fikrincə keçmişin filosofları dərin elm qoyub
getmiş, ancaq onların ardıcılları onları düzgün başa
düşməmişdirlər. Ona görə də, Qalen Platona üstünlük
versə də, özünü heç bir məktəbin ardıcılı saymamışdır.
Son olaraq Qalen öz fəlsəfi fikirlərini “Mənim baxışlarım
haqqında” (yun.
Περὶ τῶν ἰδίων
δοξάντων) kitabında
toplamışdır. Ancaq, zamanımıza onun yalnız bəzi
fraqmentləri gəlib çatmışdır. (18)
Tirli Maksim (Μάξιμος Τύριος, lat. Cassius Maximus
Tyrius; II-ci yüzillik) də platonik məktəbin nümayəndəsi
sayılır. O, Romada istedadlı natiq kimi tanınmışdır. Onun
davranış qaydalarına dair fikirlərini açıqlamışdır. “Hippokrat andı”nda hər bir
həkimin riayət edəcəyi əxlaqi məsələlər öz əksini tapmışdır.
Dostları ilə paylaş: |