Sug‘urtaning kelib

Sug‘urta ta’minotining nisbiy (proporsional) tizimi.

Birinchi xavf tizimi.

Chegaralangan sug‘urta ta’minoti.

Nisbiy tizimda sug‘urtalanuvchi ko‘rgan zararining hammasi emas, balki bir qismi, ya’ni sug‘urta qilingan qismi to‘lanadi, ya’ni zararning sug‘urta bahosiga nisbatan nisbiy qismi belgilanadi. Masalan, savdo tashkiloti do‘konidagi tovarlar 5000,0 ming so‘mlik. Ulardan faqat 4000,0 ming so‘mlik tovarlar (ya’ni 80 foiz) sug‘urtalangan. Yong‘in natijasida 2000,0 ming so‘mlik mol yonib ketgan. Sug‘urta ta’minoti 2000,0 ming so‘mning 80 foizi, ya’ni 1600,0 ming so‘mga teng. Qolgan 20 foizini savdo tashkilotining o‘zi qoplaydi.
Birinchi xavf tizimida sug‘urtalovchi kishi o‘z mol-mulkining hammasini yoki bir qismini sug‘urta qilishi mumkin. Ayrim hollarda zarar miqdori sug‘urtalangan summasidan ortiq bo‘lishi mumkin. Ana shu ortgan qismiga sug‘urta ta’minoti berilmaydi, Masalan, uy-ro‘zg‘or buyumlarining qiymati 500000 so‘m Mazkur anjomlarning 300000 so‘mi sug‘urtalangan. Lekin yong‘in natijasida 400000 so‘m zarar yetgan. Sug‘urta ta’minoti 300000 so‘mni tashkil qiladi va uni birinchi xavf deb ataladi. Qolgan 100000 so‘mlik qismi sug‘urta yo‘li bilan qoplanmaydi. Uni ikkinchi xavf deb ataladi. Agar anjomlar 100 foiz miqdorida sug‘urtalanganda yetkazilgan zararlarning hammasiga 400000 so‘m miqdorida qoplama berilar edi.
Chegaralangan sug‘urta taminotida zararni hisoblash uchun mo‘ljallangan hosil bilan haqiqiy olingan hosil o‘rtasida farq topiladi. Olinishi mumkin bo‘lgan hosil uch yillik o‘rtacha hosil sifatida belgilanadi: Masalan, 3-yillik o‘rtacha hosil 30 sentner. Haqiqiy hosil 25 sentner. Har gektarga ko‘rilgan zarar 5 sentner, bir gektar bo‘yicha zararni yuqoridagi ekinlarning umumiy

maydoniga ko‘paytirilsa, zararning natura miqdori kelib chiqadi. Sug‘urta ta’minoti yo‘li bilan ko‘rilgan zararlar chegaralangan miqdorda qoplanadi:

Sug‘urta summasi. Bu sug‘urta obyektlarining qancha miqdorda (summaga) sug‘urta qilinganidir. Majburiy sug‘urtada sug‘urta summasi sug‘urta obyektining hajmi va sug‘urta tarifi asosida hisoblanadi. Yo‘lovchilar ixtiyoriy sug‘urtasida bu summa sug‘urta tashkiloti tomonidan belgilanib, chipta bahosi tarkibiga kiritiladi.
Mulk sug‘urtasida bu atama sug‘urta ta’minotining pullik ifodasi hisoblanadi.
Sug‘urta tarifi. Sug‘urta summasi miqdoriga qarab hisoblanadigan badalning stavkasidir. Tarif miqdori asosan foiz yoki summa miqdorida belgilanadi. Maxsus adabiyotda bu stavka brutto tarif deb ataladi, u 2 qismga bo‘linadi: 1.Netto tarif. 2. Yuklama. Netto tarifi asosida hisoblangan badal summasi zararlarni qoplashga sarflanadi. Yuklama hisobidan sug‘urta bo‘yicha boshqarish xarajatlariga mablag‘ ajratiladi. Sug‘urta tarifi asosida sug‘urta to‘lovlari hisoblanadi, sug‘urta to‘lovlari bir yo‘la yoki bo‘lib to‘lanishi mumkin.
Sug‘urta muddati. Sug‘urta obyektlarining qancha vaqtga sug‘urta qilingani. Ixtiyoriy mulkiy va shaxsiy sug‘urtada sug‘urta muddati - qancha vaqtga sug‘urta qilingani shartnomada ko‘rsatiladi, shunga qarab sug‘urta to‘lovlari hisoblanadi. Lekin sug‘urta muddatidan uning amal qila boshlash muddatining boshlanishi tushunchalarini farq qilish kerak. Sug‘urta muddati sug‘urta to‘lovining birinchi badali to‘langan davrdan boshlanadi.
Sug‘urta yoshi. Sug‘urta yoshi deganda sug‘urtalanuvchi fuqarolar yoki chorva mollarining yoshi (biologik kattaligi) ko‘zda tutiladi. Har bir shaxsiy sug‘urta obyekti bo‘yicha, masalan, fuqarolarning qaysi yoshidan boshlab qaysi yoshgacha sug‘urta qilinishi, chorva mollarining qaysi yoshdan sug‘urtalash boshlanishi ko‘zda tutiladi. Qo‘shimcha pensiya tayinlash bo‘yicha sug‘urta badallari har bir yosh bo‘yicha ko‘rsatiladi. Maktab o‘quvchilarini sug‘urtalashda ularni yoshlari emas, balki sug‘urtalangan yili ko‘zda tutiladi.
Sug‘urta boqimandasi. Sug‘urta badallarining to‘lash muddatlari majburiy sug‘urta bo‘yicha yo‘riqnomada, ixtiyoriy sug‘urta bo‘yicha shartnomada ko‘rsatiladi. Agar badal belgilangan to‘lov muddatida to‘lanmasa, u holda to‘lov boqimandaga aylanadi. Ixtiyoriy sug‘urta bo‘yicha shartnomada ko‘rsatilgan muddatda to‘lanmagan to‘lov shartnomani bekor qilinishiga asos bo‘ladi. Majburiy sug‘urta turlari bo‘yicha to‘lov muddatlari Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. To‘langan kundan boshlab boqimanda tugatilgan hisoblanadi. Sug‘urta tashkiloti hisob raqamiga bank muassasasi tomonidan mablag‘ o‘tkazilgan kun boqimanda tugatilib, uning miqdori to‘langan kun hisoblanadi, har bir o‘z vaqtida to‘lanmagan to‘lov boqimandaga aylangandan keyin har bir kun uchun jarima hisoblanadi.
Sug‘urta to‘lovi. Sug‘urta tarifi asosida hisoblangan sug‘urta badali. Sug‘urta to‘lovi sug‘urtalangan mol-mulkning xususiyati va egaligiga qarab bir yoki bir necha obyekt bo‘yicha hisoblanishi mumkin. Jamoa xo‘jaliklarida sug‘urta to‘lovlari hosil, chorva mollari, imoratlar va boshqa mol-mulklar bo‘yicha hisoblanib, ularning jami sug‘urta to‘lovining umumiy miqdorini tashkil qiladi. Agar bir hovlidagi turar joylarda bir necha kishi egalik qilsa, obyektlarni hajmiga qarab sug‘urta to‘lovi taqsimlanadi. Sug‘urta tashkilotlarining muhim vazifalaridan biri hisoblangan sug‘urta to‘lovlarini o‘z vaqtida to‘lanishini ta’minlash, ixtiyoriy sug‘urta bo‘yicha sug‘urtalanganlarni muddatidan oldin ogohlantirilishidir.