Tanıl Bora Sol, Sinizm, Pragmatizm

E
n t e l e k t ü e l
 K
is t ir il m iş l ik
VE SÖZÜN SINIRLARI
Entelektüel faaliyetin, üretimin, çabanın etkinlik imkânları ne­
dir?  Söz ve “anlam”  dolaşımının, üretim ve yeniden-üretiminin 
egemen mecrası durumundaki medya, sıfat haliyle entelektüel­
liğe ya  da  aklın/fikrin  özgürleşimci potansiyeline  ne kadar im­
kân  bırakır?  Başka  etkinlik  imkânları  için  nasıl  mecralar veya 
yordamlar düşünülebilir?
Bu minvalde düşünmeye çalışalım.1
Entelektüelliğin isim ve sıfat halleri
Entelektüelliğin isim haliyle sıfat halini, yani bir iş olarak ente­
lektüel  faaliyetle,  bir  tavır,  bir  duruş, bir bakış  açısı olarak en­
telektüelliği  ayırdetmeye  çalışmakta  herhalde  hâlâ  yarar  var. 
Profesyonel  akıl  üretme,  yazma-söyleme  etkinliği,  medyanın 
ve halkla ilişkiler “branşının” yayılımına bağlı olarak, yaygınla­
şıyor;  entelektüel  emek gücü  istihdamı  artıyor.  Araçsal bir ak­
la  dayanan teknisyen niteliklerinin baskın olduğunu,  hatta  (en 
azından  “işlerini yaparken”)  özerk bir kendi a k ılla n   ile düşün­
1 
Şükrü  Argın’ın güzel makalesi,  “Modern  zamanlarda sözün statüsü"  (N ostal­
ji  ile Ütopya arasında,
 Birikim Yayınlan, İstanbul 2003, s.  29-75), bu düşünme 
çabasında güç kaynağı ve  “partner” olmuştur.

---

mediklerini  söyleyebileceğimiz  “entelektüel  işçi”lerin  yanısı- 
ra,  entelektüellik mesleğini zenaat ölçüleri içinde icra eden ge­
leneksel zümrelerin  de  (başta  akademisyenler)  şeyleştirici,  ya- 
bancılaştırıcı bir profesyonel basınca gittikçe daha  fazla tâbi ol­
dukları  ortada.2  Entelektüel  emek  böyle  bir  belirlenim   altın­
dayken,  entelektüel/aydın  adını  tırnak  içinde  kullanma  eğili­
minin  kuvvetlenmesi,  doğaldır.  Almanca  sol  literatürde  “en­
telektüeller/aydınlar”  yerine ironik bir ifadeyle  “okuyan-yazan 
zümre” terimini kullananlar var örneğin; bu  terim,  entelektüel/ 
aydın  kimliği  taşıyanların,  kendilerini  herkeslerden  farklı  gör­
me  eğilimine  karşılık,  eninde  sonunda başkaları  gibi bir  iş  ya­
parak  (okuyan-yazan)  maişet yürüten bir grup  olduğunu imli­
yor.  Entelektüel  faaliyetin içinde bulunduğu  bu  toplumsal ko­
şulu  hatırlatmak  elbette  yanlış  değil;  fakat  aklı,  muhakeme­
yi,  istişareyi,  doğal ve  çözümsüz  görünene  seçenek  düşünme­
yi  alaya  alan,  baskılayan  anti-entelektüalizmi  daha  da  fazla  şı- 
martmamaya dikkat etmek kaydıyla.
Bu  durumda,  entelektüelliğin  sıfat  halini  ayırdetmek  önem 
kazanıyor.  “Aydın”ı veya  “entelektüel”i  nesnel  bir  konumdan 
öte  öznel-ahlâkî seçişiyle,  toplumsal-politik vukuat ve  tabii ik­
tidar karşısında eleştirel duruşuyla tanımlamak...3 Kaşarlanma­
ya,  hamlanmaya,  rutine  gömülmeye  yatkın  profesyonalizme 
karşı  amatörizmin  taze  merakını  gözetmek...4  Gramscici  orga­
2 
Ahmet Alpay Dikmen,  Birikim'in  142/143. sayısında  (“Fildişi kulede para bas­
mak”, Şubat/Mart 2001, s.  102-6), akademik hiyerarşiyi piyasa formatına uyar­
lamaya  da yarayan  (ayrıca,  o  değinmiyordu  ama  klientalist  dinamiğe  de  yeni 
bir  işletim  getiren)  bu  basıncın asrı  bir  cephesine  değmiyordu:  “Projecilik”. 
Burak Onaran’ın “Bir akademisyen niçin yazar?” başlıklı yazısı da (a.g.k., s. 89- 
93)  “yazı yazma işi”ndeki yabancılaşmanın kinik bir eleştirisini sunuyor. Söz- 
konusu  dosya,  bütünüyle,  bu  bağlamda  göz  atılmaya  değer.  Türkiye’de  aka­
demik “üretim”in  “şeyleşme” ve  “yabancılaşma”  sorunlarıyla ilgili aynca bkz. 
Tanıl  Bora,  “Dergicilik  deneyimi:  Sosyal  bilimler pratiğinde bir anlam arayı­
şı”,  Sosyal  Bilimleri  Yeniden  Düşünmek/Sempozyum  Bildirileri,  Metis,  İstanbul 
1998, s.  247-254.
3 
Trajik yükü her zaman ağır olan, entelektüeller-iktidar ilişkisi izleği için, muh­
telif seçenekler arasından, Zygmunt Buman’a gönderme yapalım:  Yasakoyucu- 
lar ile Yorumcular,
  çev.  Kemal Atakay, Metis,  İstanbul  1996.
4 
Edward Said, Entelektüel,  çev.  Tuncay Birkan, Ayrıntı, İstanbul  1995, s.  67-81. 
Said’in bu küçük kitabı,  entelektüeller  “meselesinde” kuşkusuz  temel eserler­
den biri.

---

nik  aydının,  teşkilat  dergisi  polemikçisi  veya  konuşma  metni 
yazarı olarak portresini değil de dünyaya bir dertle, bir davanın 
itkisiyle  bakan  ve  gördükleriyle  derdini,  davasını  hep  yeniden 
düşünen çehresini aramak...
Kabul  etmek  lâzım,  entelektüel  emek  gücünü  soğuran,  en­
telektüel  donanımı bir  emek piyasası unsuruna  indirgeyen  ay­
nı  sosyo-ekonomik  zemin,  entelektüelliği  sıfat  haliyle  de  teh­
dit eder.  Şükrü  Argın’ın  (bkz.  1.  dipnot)  peşinden gittiği soru, 
“söz  bitti  mi?”,  tam  da  bu  tehdide  dair bir  soru.  Onun  da  de­
diği  gibi,  (post-)modern zamanların  “konuşma  ifradı”  (a.g.m., 
s.  28),  ki  “konuşma  fesadı”  da  diyebiliriz,  entelektüel  bakışın, 
duruşun  paylaşım,  erişim, yeniden-üretim  imkânlarını daraltı­
yor,  onu  uzlete  (yalnızlığa)  mahkûm  ediyor.  Bunları söylüyor­
sak, medyayı tartışmaya başlıyoruz demektir.
Medya
Medyanın siyasal ve  toplumsal düşüncenin vaaz edilmesi üze­
rinde,  “kanaat  önderliği”  icrası  üzerinde  büyük  bir hâkimiyet 
kurduğu  ortada.  Gerçi  medya  henüz  “sadece  basın”  iken  de, 
gazetecilik,  bir  kanaat  önderliği  gücüne  malikti.  Ancak,  o  ev­
rede gazeteciliğin özerk  (görece özerk)  bir düşünce üretim fa­
aliyetiyle/düzlemiyle  temasım  hem  daha  ciddiyle  alıyor,  hem 
de  asıl  önemlisi,  düşünsel  faaliyetin/düzlemin  gazete  düzeyin­
de
  tüketilemeyecek  özerkliğini  tanıyordu.  Türkiye  örneğinde, 
eski  “muharrir”  profilinin,  şüphesiz  çoğun  “jurnalistik”  sayı­
lacak  bir  yüzeysellikte  olmakla  beraber,  daha  fazla  “okur-ya- 
zar” ve özgül bilgi alanlarına, düşünsel faaliyete/düzleme daha 
hürmetkâr olduğunu söyleyebiliriz.  (Edebiyatçı ya da bilim in­
sanı  kimliği  olanlar  da  nadirattan  değildi.)  Bugünün  köşe ya­
zarı  ise,  çoğun,  entelektüel  derinleşmeye -iy i  ihtim alle- sinik 
bir tavırla bakan,  otodidaktizm den  (akademik/disipliner eğitim 
dışında  kendi  kendini  yetiştirmekten)  dahi  üşenen  bir  profil 
sunmakta.  İdeolojik,  politik bir  bağlanmadan  da  arınarak nâ- 
mütenâhî  (uçsuz  bucaksız)  hale  gelen  manipülasyon  esnekli­
ğinin,  eski  tabirle  “fikir haysiyeti”  denen şeyi,  aslında  çok da­

---