9
saxlayacaqlarını öhdəliklərinə götürsələr, bu zaman uzunmüddətli faizləri də aşağı sala bilərlər.
2008-ci ilin maliyyə krizində bir çox mərkəzi banklar (Federal Ehtiyatlar, Avropa Mərkəzi
Bankı, və s.) bu addımı ataraq siyasət faizlərini uzun müddət aşağı saxlayacağını açıqladı. Digər
tərəfdən, məhz sadalanan bu mülahizələrə görə, bəzi mərkəzi banklar, məsələn, Riksbank hər
siyasət komitəsindən sonra siyasət faizi ilə yanaşı, həm də onların gələcək trayektoriyası ilə bağlı
proqnozlarını açaqılayır. Bununla o, gözləntilər kanalına təsir etməklə uzunmüddətli fazi
dərəcələrini stabilləşdirmək məqsədi güdür.
Ümumiyyətlə, praktikada monetar qurumların məhz hansı səbəbdən qısamüddətli nominal
faiz dərəcələrini (1 gecəlik və ya iki həftəlik faizlər) əməliyyat hədəfi kimi müəyyən etmələri
maraq doğurur. Düzdür, əksər mərkəzi banklarda belə qənaət mövcuddur ki, monetar
transmissiya üçün əsas əhəmiyyətli faiz dərəcləri 3 ay və daha uzunmüddətli faizlərdir. Lakin
praktikada daha qısamüddətli faiz dərəcələrinin əməliyyat hədəfi kimi seçilməsi həm ixtiyari,
həm də bazarların rolunun güclənməsindən doğan qeyri-ixtiyari amillərlə bağlıdır.
Borio (1997) qeyd edir ki, bank ehtiyatları təklifindən birbaşa asılı olan gecəlik faizlərinin
əksinə, mərkəzi bank digər faizlərə daha az nəzarət edə bilir. Bununla yanaşı, mərkəzi bank
tərəfindən uzunmüddətli faiz dərəcələrinin müəyyənləşdirilməsi bazar iştirakçılarını çaşdıra və
monetar siyasət qərarları siqnallarını təhrif edə bilər.
Digər tərəfdən, Bindsel və Niborq (2008) konkret misalla göstərir ki, mərkəzi bank
tərəfindən nisbətən uzunmüddətli faiz dərəcələrinin müəyyən olunması gecəlik faizlərdə yüksək
volatillik yarada bilər. Belə ki, həmin misalda mərkəzi bankın 90 günlük siyasət faizini 5%-dən
4%-ə endirməsi gözləntisi həmin günkü gecəlik faizləri 94%-ə yüksəldə bilər. Belə olduqda,
MakQof və digərləri (2005) təklif edir ki, mərkəzi banklar uzunmüddətli faizləri ancaq
qısamüddətli siyasət faizləri sıfır minimum həddinə yaxın olduqda tənzimləsinlər.
Həmçinin, uzunmüddətli qiymət səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsi bazarda spekulyasiyanı
təşviq etdiyindən qısamüddətli gəlirlilik əyrisində arzu olunmayan təhriflərə gətirib çıxara bilər.
Belə ki, misal üçün, 12 aylıq müddətə faiz dərəcəsi müəyyənləşdirildiyi halda mərkəzi bankın
bazar əməliyyatları keçmiş 12 ay ərzində təyin olunmuş siyasət faiz dərəcələri intervalını əks
etdirəcək ki, bu da spekulasiyaları təşviq edən amil hesab oluna bilər (Qrey və Talbot (2006)).
Mərkəzi banklar siyasət faiz qərarlarının bazardakı faizlərə və gəlirlilik əyrisinə bir monetar
siyasət komitəsi (MSK) görüşündən bir sonrakı görüşə qədər təsir göstərməsinə çalışırlar. Belə
ki, əgər bazar iştirakçıları mərkəzi bankın faiz siyasət (faiz) qərarlarını planlaşdırılmış bir MSK
görüşündən digər görüşə qədər tənzimlədiyini düşünürsə, onda gəlirlilik əyrisi digər görüşə
qədər horizontal qalır. Misal üçün, 2002-2013-cü illərdə İngiltərə Bankında monetar siyasət
komitəsinin üzvü olmuş Pol Tuker deyirdi: “Beləliklə, bizim məqsədimiz digər MSK görüşünə
qədər, siyasət faizi səviyyəsində (gəlirlik) əyrisini horizontal (sabit) saxlamaqdır”.
Beləliklə, monetar qurum qısamüddətli dövrdə nominal faizlərin səviyyəsini arzu etdiyi
səviyyədə müəyyənləşdirə bilər. Hətta qısamüddətli dövrdə monetar qurum real faizlərə də təsir
10
göstərmək imkanına malikdir. Əslində, monetar siyasət qərarlarının real göstəricilər üzərindəki
təsirləri (monetar transmissiya) məhz monetar qurumun qısamüddətli dövrdə
real faiz
dərəcələrinə təsir imkanı ilə izah olunur. Bu ona görə baş verir ki, qısamüddətli dövrdə qiymətlər
ətalətli təbiətə malik olduğundan inflyasiya gözləntiləri çeviklik nümayiş etdirə bilmir. Aydındır
ki, real faizlərin dəyişməsi ona görə baş verir ki, Fişer tənliyinə əsasən inflyasiya gözləntiləri
nominal faiz dərəcələrinə nisbətən adekvat dəyişə bilmir.
2.3.
Likvidlik idarəetməsi
Mərkəzi banklar pul siyasətini həyata keçirərkən əsasən qısamüddətli faiz dərəcələrindən
istifadə edirlər. Onlar bank ehtiyatları bazarında tələb və təklifi müəyyənləşdirən amilləri
tənzimləyərək qısamüddətli (əsasən, 1 gecəlik və ya 2 həftəlik) faizlərə təsir göstərirlər. Belə ki,
mərkəzi banklar bazarda bank ehtiyatları təklifini müəyyənləşdirmək üçün monopolist mövqeyə
malikdirlər – onlar müəyyən olunan hər hansı bir faiz dərəcəsində tələb olunan həcmdə ehtiyat
(rezerv) təklif etmək iqtidarındadırlar. Başqa sözlə, əgər mərkəzi bank bazarda faizi müəyyən
səviyyədə təsbit etmək istəyirsə, onda o, həmin səviyyədə bazarın tələb etdiyi miqdarda ehtiyat
təklif etməlidir. Lakin mərkəzi banklar nəinki təklif kanalı ilə bazara nüfuz etmək imkanına
malikdir, onlar həm də tələb kanalı ilə də bazar təsir göstərə bilir. Misal üçün, mərkəzi bankın
məcburi ehtiyat norması vasitəsilə və ya banklararası ödənişlərin xarakteristikasının çizgilərini
müəyyənləşdirməklə tələb kanalına təsir göstərə bilər (Borio (1997)).
Bank ehtiyatlarına tələbin xarakteristikası isə, məcburi ehtiyat normasının marjinal bank
ehtiyatları tələbi üçün müəyyənləşdirici amil olub-olmamasından asılıdır. Əgər məcburi ehtiyat
normaları mövcud deyilsə, bu zaman bank ehtiyatlarına tələbi bankların işçi (hesablaşmalar)
balansı
8
müəyyən edir. İşçi balansı bankların gündəlik əməliyyatlar üzrə hesablaşma
ehtiyaclarının ödənilməsinə xidmət edir. İşçi balansı yüksək məsrəfli balans hesab oluna bilər,
çünki belə fürsətin məsrəfi
9
gecəlik faizdir. Bankların hesablarında belə müsbət balans saxlamaq
arzusu daha çox tədbirli davranmaq məqsədi güdür, bəzən də mərkəzi bankla apardığı
əməliyyatların təbiətini əks etdirir. Belə ki, əgər banklar öz hesablaşma öhdəliklərini vaxtlı-
vaxtında yerinə yetirə bilmirlərsə, bu zaman bazar faizi ilə borc almağa məcbur olurlar.
Beləliklə, işçi balansına tələb daha çox ödəniş və hesablaşmalar sisteminin institutsional və
əməliyyat xarakteristikasından, həmçinin mərkəzi bankın gec likvidlik yardımının şərtlərindən
asılıdır. Bu mülahizələri nəzərə aldıqda deyə bilərik ki, işçi balansına tələb gecəlik faiz
dərəcəsinə qarşı qeyri-elastiklik nümayiş etdirəcəkdir. Başqa ifadə ilə, gecəlik faiz dərəcəsinin
aşağı enməsi bankların işçi balanslarına tələbini artırmayacaqdır və ya gecəlik faizin yuxarı
qalxması onları daha az işçi balansı saxlamağa sövq etməyəcəkdir.
8
İngilis dilində qarşılığı “working balances” və ya “settlement balances”.
9
İngilis dilində qarşılığı “opportunity cost”. New Oxford American Dictionary ona belə tərif verir: “bir alternativ
(fürsət) seçildiyi zaman digər alternativlərdən əldə olunması mümkün olan potensial qazancın itkisi”.