TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

315 

 

Mirzəcamal  kəndi  yaxınlığında üzə çıxarılmış  materiallar  - iri tikililərin qalıqları, 

çoxlu damüstü kirəmit parçaları, sütunlar üçün daş bazalar, o cümlədən üzərində Sasanilər 

dövrü  damğa  -  möhürünün  izləri  olan  baza  Qaraköpəktəpədə  şəhər  həyatının 

olmasından xəbər verir. 

Kiçik Qafqaz  silsiləsinin şərq yamacları zonasında  -  Füzuli rayonundan başlanıb 

Qazax-Ağstafa  rayonu  ilə  qurtaran  olduqca  böyük  bir  zolaqda  antik  dövr  abidələri  çox 

azdır.  Burada,  utilər  və  ya  vitilər  yaşayan  Utiya  vilayətində,  Strabonun  məlumatından 

göründüyü  kimi,  iki  şəhər  olmuşdur:  "...deyirlər...  aynianlar  Utiyada  hasarlı  şəhər 

salmışlar, o şəhərin adı Aynianadır, deyirlər, burada yunan silahı, mis qablar və qəbirlər 

göstərirlər; burada  Anariaka  şəhəri  də  vardır,  o  şəhərdə,  deyirlər,  yatanların  qeybdən 

xəbər verən məbədini göstərirlər". 

Strabonun informatorlarına görə, Ayniana şəhəri hasarlarla möhkəmləndirilmişdi və 

hansısa  qablar  hazırlayan  ustaları  ilə  məşhur  idi.  Bundan  əlavə,  şəhərdə  guya  hansısa 

sərdabələr vardı və bunlar əcnəbilərin diqqətini cəlb edirdi. 

Anariaka  şəhəri  haqqında  Strabonun  məlumatı  şəhərdə  orakul  (qeybdən  xəbər 

verən kahin) olması ilə əlaqədar böyük maraq doğurur. Anariakanı, şübhəsiz, anariaklarla 

əlaqələndirmək  lazımdır.  Antik  müəlliflərdən  Polibi,  Strabon  və  Plini  anariakları  tayfa 

kimi tanıyırlar. Strabon onların adını üç dəfə çəkir: mardlar və hirkanlılar ilə bir sırada, 

utilər ilə bir sırada və amardlar, kadusilər, albanlar, kaspilər və utilər ilə birlikdə. 

Qazax  şəhərinin  yaxınlığında,  Albaniyanın  Qardman  vilayətinin  Sarıtəpədəki 

məskəni  son  dərəcə  maraqlıdır.  Ehtimal  var  ki,  Albaniyanın  Strabon  deyən  məbəd 

vilayəti burada yerləşirmiş. Sarıtəpədə ən erkən təbəqə eramızdan əvvəl I minilliyin ilk 

əsrlərinə aiddir. 

Məskənin  sonra  gələn  horizontu  Əhəmənilər  zamanına  aiddir.  Qazıntılar  iki 

tikilinin divar qalıqlarından və bünövrəsindən ibarət çox maraqlı bir memarlıq kompleksi 

aşkara  çıxarmışdır.  Böyük  binadan  yeddi  otağın  uçuqları  qalmışdır,  otaqlardan  biri  öz 

ölçüsünə və sahmanına görə zalı xatırladır. Bu əzəmətli tikilini təqribən bir metr enində 

keçidlərlə bir-biri ilə birləşən otaqlar üç tərəfdən əhatə edirdi. Binanı əhatə edən bayır 

tikilidən 13 otaq qalmışdır. 

Hamısı  çiy  kərpicdən  tikilmiş,  bünövrələri  gil  məhlulu  ilə  çaydaşından 

hörülmüşdür.  Divarları  samanlı  gil  məhlulu  ilə  suvanmış  və  sonralar  üstdən  gipslə 

ağardılmışdır. 

Beləliklə, eramızdan əvvəl I minilliyin ortalarında və ikinci yarısında Sarıtəpədə 

şəhər  tipli  son  dərəcə  mühüm  bir  məskən  olmuşdu;  bu  məskənin  əhəmiyyəti  xeyli 

dərəcədə bir də ondan irəli gəlirdi ki, qədim magistral yolların ayrıcında əlverişli mövqe 

tutduğuna  və  yaxşı  kommunikasiyalara  malik  olduğuna  görə  ticarətdə  də  mühüm  rol 

oynayırdı. 

Azərbaycanın  müasir Qazax rayonu Tovuz, Şəmkir, Xanlar rayonları ilə, habelə 

Gürcüstanın  Siteli-Skaro,  Siqnaxi,  Qurjaani  və  Telavi  rayonları  ilə  birlikdə  Ptolemey 

---

316 

 

xəritəsində birinci zona adlanan zonaya, yəni ərazisində aşağıdakı alban məskənləri olan 

zonaya  daxildir:  Bakxiya  (görünür,  Bakriyadır;  Qurcaani-Siqnaxi  yolunun  üstündə 

yerləşən müasir Bakursixe və ya Bakir məntəqələri ilə müqayisə edilir), Sanua (görünür, 

Sanoradır; Siqnaxiləri bir neçə kilometr şərqdə yerləşən Snori stansiyası ilə eyniləşdirir), 

Deqlane (ehtimal ki, Dziqaanedir, onu müasir Çuqaani ilə, Snoridən cənub-şərqdə, demək 

olar,  onunla  yan-yana  olan  məntəqə  ilə  müqayisə  etməmək  çətindir),  Niqa  (görünür, 

Naqadır,  yəqin  ki,  Snoridən  və  Caqaanidən  cənub-şərqdə,  Tibaani  yaxınlığında  olan 

[Dzveli] Anaqaya uyğun gəlir). 

Mingəçevir  şəhəri  zonasında  (ehtimal  edildiyinə  görə,  onun  adı  Qaytara  [lakin 

Qaytavra daha doğrudur] şəhərinin adında qismən əks etdirilmişdir, o, udincə (albanca) 

kes-İr  (-İx)  "daş  divarlar",  "Min  isə  ola  bilsin,  udincə  marurn  (qara)  mənasını  ifadə 

edə bilərdi) eramızdan əvvəl I minilliyin qəbiristanları aşkar olunmuşdur; bunlar burada 

həyatın  çox  intensiv  cərəyan  etdiyini  göstərir,  həmin  ərazidə  iri  məskənlərin  olması 

haqqında  məlumat  verir.  Hellinizm  zamanında  Kaspi  dənizindən  gələn  ticarət-tranzit 

yolu onun içərisindən keçib "Albaniyaya, Kir çayından və sonra gələn ərazilərdən keçib... 

Evksin  Pontuna"  (Strabon)  gedirdi.  Burada  Kür  çayında  məşhur  bərə  vardı.  Ptolemeyin 

adını çəkdiyi Xadaka şəhəri burada yerləşirdi; ola bilsin ki, onu Kandak və ya Kanda ticarət 

məntəqəsi (indiki Kandak kəndi) ilə eyniləşdirmək lazımdır. 

Mingəçevir  zonasında  Kürün  həm  sağ,  həm  də  sol  sahilində  yerləşən  bir  neçə 

məskən  üzə  çıxarılmış  və  öyrənilmişdir.  1  nömrəli  məskənin  son  təbəqəsi  eramızdan 

əvvəl VII-I əsrlərə aid olan müəyyən qədər material vermişdir. Bu məskən çox böyük 

bir  sahəni  tutur.  Burada  binaların,  təsərrüfat  quyularının,  dulus  kürələrinin,  əmək 

alətlərinin qalıqları, keramika parçaları, heyvan və balıq sümükləri aşkar edilmişdir. 

2  və  3  nömrəli  məskənlərdə  eramızın  başlanğıcına  aid  təbəqələr  vardır.  Lakin 

yaxınlıqda  yerləşən  və  daha  erkən  vaxtlara  aid  edilən  qəbiristan  göstərir  ki,  buralarda 

antik  dövr  qəsəbəsi  olmuşdur.  Onun  haqqında  çoxlu  dulus  kürələrindən  əlavə,  qəbir 

materialları əsasında da mühakimə yürütmək olar; qəbir materialları isə əmtəə istehsalının 

əlamətlərindən,  sənət  məmulatlarının  kütləvi  xarakterindən,  sənətkarların  dar 

ixtisaslarından,  yalnız  icma  üçün  deyil,  həm  də  bazar  üçün  işləyən  istehsalın 

standartlaşdırılmasından xəbər verir. 

Maraqlıdır ki, Mingəçevirdə eramızın ilk üç-dörd əsrinə aid katakomba qəbirlərdən 

xeyli miqdarda gətirmə məmulat tapılmışdır. Mina ilə bəzədilmiş gözəl tunc fibulalar II-III 

əsrlərdə bütün Roma dünyasında və onun hüdudlarından kənarda geniş yayılmış Qalliya-

Roma minalı fibulalar qrupuna aiddir. 

Bunlar  Mingəçevirə,  görünür,  Şimali  Qafqazdan,  oraya  isə  Qara  dəniz 

sahillərindəki antik şəhərlərdən gəlib çıxmışdır. 

Mingəçevirdə  çoxlu  Misir  muncuqları,  Suriya  şüşə  məmulatı  və  digər  şüşə 

məmulatı tapılmışdır. 

---