Teatr: Seyr və sehr

yaşayır .Bu “ sirlər “ in  açılmasıyla məşğul olan teatr  düşüncəi  özəl forma  və 
üslublarla insanı  Allaha-işığa , məhəbbətə, müdrkliyə, azadlığa sarı aparan  yolu 
kəsən  hər    cür    ortodoksal,  totalitar  sistemə    qarşı    mübarizəyə 
həvəsləndirir.Alleqorik  ,  metaforik    formada  ,  ekstatik  dildə    və    canlı  əməllərdə 
təsvir  olunan    “  Leyli    və  Məcnun”,  “  Xosrov    və  Şirin”,  “Yeddi    gözəl  “  və 
“ İsgəndərnamə”nin mövzuları,  mənəvi  və estetik dəyərləri  teatr düşüncəmizin  
inkişaf 
tendesiyalarını, 
xassəsini 
və 
 
kompozisiya 
prinsiplərini  
müəyyənləşdirmişdir. 
Nizami  yaradıcılığının  fəlsəfi aspektlərini  araşdırarkən Z.Quluzadə yazır : 
“  Nizami    dünyagörüşünün    kökləri  Şərq    və  Yunanıstan    mənəvi  
mədəniyyətindədir,  xüsusən    Azərbaycanın  mədəni  keşmişində,  elmində  , 
fəlsəfəsində , klassik  ədəbiyyatı  və  folklorundadır...” 
Orta əsrlərdəki  kalssik  poeziyanın  lirik , etik  və fəlsəfi modellərinə  bağlı  
olan  teatr    düşüncəsi    üzvi  şəkildə    ənənəvi  İslam  mədəniyyətində  gedən  bədii-
fəlsəfi    proseslərə    cavab  verirdi.Dini  qatda    gedən  müxtəlif  proseslər  də  o  
cümlədən  öz  təsirini  göstərirdi.Müxtəlif  təriqətlərin    mərasim    və  məclisləri  
müyyən    “  teatrlaşmış”  qanunlarla    icra  olunduğundan    teatr  düşüncəsi    zəngin  
mənəvi-əxlaqi,  istik  səciyyələr  əldə  edirdi.Bu  səciyyələri  sitemləşdirmək  , 
formalaşdırmaq  ,  sözlə  ,  özü  də  poetik  sintaksislə    uzlaşan  mətnlə  ifadə    etmək 
problemi yox idi : bu işi böyük şairlər və  mütəfəkkirlər  öz əsərlərində ən yüksək  
səviyyədə  görürdülər  .Bu    hal  özünü  daha    parlaq    tərzdə  sufiliyin    nəzəriyyə  və 
mənəvi  praktikasında    gpstərir.Paradoksallıq  ,  sukkestiya  (  təlqin),  ekstaz(  vəcd), 
alleqoriya ( məcaz) , ritmik  ahəngdarlıq , əlvan  obrazlılıq  teatr düşüncəsinə  sufi  
dərviş teosofiyasında ( ilahi himət), mərasim və oyunlarından  təbii olaraq  köçüb. 
Bu səbədən milli teatr  düşüncəsi  quru, rassional, formal məntiqlə  qurulan  
və  təsvir    edilən    ənənələri  qəbul  etmədi.Bunun  təzahürlərini    çağdaş  teatr 
düşüncəmizdə    də  görə  bilərik,  teatr  düşüncəmizin    romantik  pafosu    da  məhz 
oradan aynaqlanır.Haşiyəyə çıxıb deyə bilərik  ki,  məhz bu səbəbdən dünyanın bir 
çox görkəmli sənətkarlarını( Tolstoy,  Çexov, İbsen, Ostrovski və b.) əsərləri teatr 
düşüncəmizə yabancı göründü, səhnəmizdə  özünə yer tapmadı. M.F.Axundovdan  

---

sonra    yaranan    dram  əsərləri    isə  bir  qayda    olaraq    ənənəvi dəyərlərə    söykənib 
onlara müvafiq  formada tamaşaçılara təqdim olundu və beləliklə ənəndə yaranmış  
boşluq    aradan    götürüldü.Sosializm    realizmi    hakim  yaradıcı    metod    elan 
olunanacan    bu  ənənə    davam  etdirildi,  hərçənd    sosrealizm  xassəli  əsərlərdə    də 
əski  ənənə    gizli  ,  yumşaldılmış  tərzlə    öz  işini    görürdü:    əks  təqdirdə    teatr 
düşüncəsi  havadan  asılmış  ağac  kimi  qurumağa  məhkum idi. 
Böyük  Füzulinin “ Leyli  və Məcnun” poeması  bu mənada bəlkə  də ən çox 
təsir    göstərmiş    mədəni    hadisədir.İslamın  bütün  dini    dəyərlərini    sufi 
dünyagörüşü və insani hiss  və duyğularıyla  uzlaşdırmağa  müyəssər  olmuş  dahi 
şair    teatr  düşüncəmizin    singremik  xarakterini    də  təyin    etdi.Sovet    dövründə 
qeyri-  rəsmi    yasaqlanmış    Füzulinin    “  Həqiqətül  –  süəda”  risaləsi  də  məhz    öz  
sikgretikliyiylə  səciyyələnir  :  bu  əsərdə  şair    İslamın  tərkib  hissəsi    olan  şiyə  
məzhəbinin  başlıca    dəyərlərini  ali    insani  dəyərlərlə  uzlaşmada  özü  də 
sondərəcədə  estetik    və  emosional    formada  təsvir  etmişdi.Şəbih  tamaşalarında  
icra olunan müxtəlif   “  müsibətlər” xalq  yaradıcılığının məhsulu olaraq formaca  
və  intellektual    səviyyəsinə    görə    ilgəl,  primitivdir.Füzulinin  “  Həqiqətül  – 
süəda”sında    din  uğrunda    şəhid  olan  böyük  şəxsiyyətlərin    obrazları,  motivləri,  
bəyənatları  ənənəvi    İslam    mədəniyyətinin    ən  yüksək    səviyyəli    struktur    və 
modellərində realizə olunur. 
Teatr  düşüncəmizin faciəvi təbiətinə güclü  təsir   göstərən  şəbih  tamaşaları  
ənənəvi  İslam  mədəniyyətinin  mərasimlərinə  xas olan qabarıqlıq , birmənalılıq  
və  kütləvilik  prinsiplərinə    bağlı  tərzdə  ifadə  edirdi.Burada    geniş  kütlənin 
qavrayışı  üçün  asan  olan”  hərəkətlər  diliylə”ən  mürəkkəb  ,  “  sirli”  mətləblər  
açılırdı, bu siə teatr düşüncəmizin  demokratikliyini  təyin etdi.Nəzərə alaq ki,çıxış  
nöqtəsində    Allahın    mərhəməti  və  rəhmdilliyinə    söykənən  hər  hansı  dini  faciə  
nəticə  etbarı  ilə  bədbin, üzücü , ümidsiz deyildi, əksinə  hər hansı  ədalətsizliyi 
ifşa  edib, insanlara  yaşamaq  qüvvəsini  bəxş etdirdi. 
Buradaca  bu  modelin  “  tərs    üzünü  “  təzahür  etdirən    mənəvi  
mədəniyyətimizin    bir    böyük  hadisəsinə    diqqət    yetirək.Söhbət    XX  əsrin 
Azərbaycan  mədəniyyətinin “ qocaman  dağı” Mirzə  Ələkbər Sabirdən  gedir , o 

---

Sabirdən  ki,  ,  düşüncəmizdə    Füzuliylə”...bir  maqnit    xəttinin    eyni  cazibə 
qüvvəsinə  malik  qütblərdir.Biri Azərbaycan ədəbiyyatının  ən  böyük liriki, digəri 
ən böyük satiriki....İkinci qütb- satirik  tərəf  həmişə  gah  aşkar , gah  da daxili  
yollarla  birinci tərəfdən- lirik  qütbdən cazibə qüvvəsi toplamış  və nəhayətdə sabit  
bir qütb kimi formalaşmışdır.” Sabirşünaslıqda  çoxdandır qəbul olunmuş Füzuliyə  
Sabirin    “  doğmalığı”  ideysı  qısaca    belə  ifadə  olunur.”  Füzuli    poeziyasındakı  
yüksək bəşəri  duyğular , humanizm idealları , kamil söz ustalığı  daim  sabiri cəzb 
etmiş  , onun üçün əsl  sənətkarlıq  örnəyi olmuşdu”.Biz də bu tezisə  şərik  oluruq 
amma  bir şərtlə .Bu şərt ondan ibarətdir ki, , Sabiri Füzuli   yaradıcılığında  cəzb 
eləyən    bir  mətləb  də  var, bu  mətləb  böyük  şairin    mənəvi  dəyərlər  sistemidir  ki,  
Sabir  ona    şərtsiz    şərik  olub  ,  onun  prizmasından    çağdaş    cəmiyyətə  baxanda  
“ daşqəlbli  insanların”  mənəviyyatsızlığını görür  və  “ həmvar yazır “.Karnaval 
estetikasının    ,  gülüş  mədəniyyətinin    yaradıcılıq  metodikasının    obyektiv  bir 
səciyyəsi  var:    anlayışları  ,  mənaları    ,  ideyaları    və  s..  astar    üzünə    çevirəndə 
başlıca  niyyəti    mövcud  olan  idealları    bərkitmək  .Meyarı    da  həmin    mənəvi  
idealdır    ki,  onun    işığında  astar  üzü    ya  iyrənc  ,  ya  da  məzəli  olur  .Sabir  
yaradıcılığında  Füzuli    mənəvi  meyarı  özünün    qəsidə  ,  mərsiyə  və    “  ciddi  
mövzulu” şerlərində təsdiqlənir  və “ astar  üzünə  çevrilmiş dünyanın” güzəştsiz 
aynasına – dönür.Danılmaz  faktdır ki,  Sabir  mömin  olub, amma  özünə qədər ki 
mənəvi-estetik  ənənin  yaradıcı  davamçısı  kimi  o,  Ali    dini    dəyərlərin    təhrif 
olunmasını  ,  konfessional    tələblərin    mənəviyyatdan  üstün    tutulmasını  , 
riyakarlığı qəbul edə bilməzdi.Yalnız  qərəzli  tədqiqatçı Sabiri ateizmdə  suçlaya 
bilər  ,  necə  ki,    yalnız  qərəzli  publisist  Füzulinin  ənənvi  islam  mədəniyyətinin  
kontektindən ayıra bilər .Sabirin  “ Molla  Nəsrəddin” jurnalında özünəməxsus yeri  
və Mirzə Cəlillə  o qədər də sadə olmayan  münasibətləri  və məhz  onu göstərir ki,  
“  Molla  Nəsrəddin”  anlayışı  Sabir  üçün  orta  əsrlər    mədəniyyətindən  
qaynaqlanırdı və inqilabçı demokratların radikal dünyagörüşü  sabirə  tam mənada  
yaxın  deyildi.”  Hophopnamə”  adı    altında  toplanan    şerlər,  əslində    “  Leyli    və 
Məcnun  “  kimi  poemaların    “  tərs    üzüdür”  və  bu  möhtəşəm    əsər    teatr 
düşüncəmizin    poetika  baxımından  “  karnaval  ,  gülüş  “  qatını    təşkil 

---