Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

Jamoafaoliyatinitashkiletishshaklari.

Jamoanishakllantirishmuayyanqonuniyatlargabo‘ysunadiganuzoqmuddatlimurakkabjarayondir. Maktablartajribasidafaoliyatodatdaommaviy, jamoa, guruhvaindividulalshakllardatashkiletiladn. Faoliyatni tashkiletishningommaviyshakllari ham (ya`niulardao`quvchilarningmuayyanguruhlariishtiroketadi) o`zmohiyatigako`rauniamalgaoshirishjarayonidafaoliyatmaqsadga (masalan, ma`ruza, konsertvahokazo) erishishuchunkatnashchilariingo`zaromuomalasininazardatutmaydi. Biroq, bundanoldingiholdabo`lganikabi, bushakllardabevositatengdoshlarbilanbirgalikdaqatnashishba`zihollardaularningfaoliyatidagiishtirokinifaollashtiradi, boshqahollardaaksinchabo`ladi. Bu ko`pjihatdano`quvchilarningfaoliyatmazmuniga, munosabatiga (ijobiy, passivyokisalbiy) bog`liqbo`ladi. Faoliyatni amalgaoshirishjarayonidauningmaqsadigaerishishuchuno`quvchilarningo`zaromuomalagakirishishlarininazardatutuvchifaoliyatshakllarijamoashakllarideyiladi, bumuomalajarayonidao`quvchilaro`rtasidajamoaaloqalarvujudgakeladi. Bu shakllarobyektivjihatdano`zidamuomalauchunmuayyanshart-sharoitlargaegabo`ladi. Ular o`quvchilargaishningmuvaffaqiyatliamalgaoshirishuchunvazifalarnio`zarotaqsimlabchiqish

imkoniniberadi, katnashchilaro`rtasidaaloqata`siriningpaydobo`lishigaolib
keladi. Misoltariqasidao`quvchilarningbilishfaoliyatinitashkiletishningjamoa
shakllaridanbiri-bilimlarningijtimoiyko`riginiqarabchiqamiz. U biror fan
bo`yichao`tkaziladi. Unda ikkita parallel sinfyokibirsinfdanikkitakomanda
ishtiroketishimumkin. Ko`rikning dasturi ishlarning har-xilturlaridan (yozma,
og`zaki, grafikmasalalaryechish, topshiriquchuntopshiriqlarnibajarishvashu
kabilar) tashkiltopadi, ularnibajarishumumanolganda 40-60 daqiqadan
oshmaydi. Ko`rikoxiridahay`ata`zolari har birqatnashchigavaumuman
komandadagio`rtachabahonie`lonqiladi. Bu o`rindabilishfaoliyatibilanbog`liq
bo`lganmuomalako`rikkahozirlikko`rishvaqtidayoqboshlanadivaunio`tkazish
jarayonidajudasamaralidavometadi. Bunga sababshuki, ko`rikkadoirdastlabki
topshiriqlarjamoadantayyorgarlikrejasinimuhokamaetishni, vazifalarni
taqsimlashpiyokiguruhbo`libishlashni talab qiladi. Ko`rikjarayonidamuomala
uninghammaqatnashchilaro`rtasidasodirbo`ladi, chunkiulardan har biri
muayyanvazifagaegabo`lib, o`zharakatlariniboshqaqatnashchilarbilanmuvofiqlashtirgandaginavazifanimuvaffaqiyatlibajarishimumkin. Jamoa
muomalanitashkiletishningsamaralishakllaridanbiriguruhiyishdir, bunda
mazkurishbolalarshingtarkibjihatidanunchakattabo`lmagan (engko`pibilan
kishi 5 ta bo`lishikerak) guruhlaridaamalgaoshiriladi. Bunday kichikguruhlarda
barchaa`zolarbir-birlaribilanbevositamuomaladabo`ladilarvabir-birlariga
bevositabirorta`sirko`rsatadilar.

Jamoaningvujudgakelishuchunto‘rtbosqichzarur. Jamoaningshakllanish

bosqichlaridadastlabo‘qituvchibutunguruhga talab qo‘yadihamdamazkur
jarayondajamoafaollariningshakllanishigaalohidae'tiborqaratadi. Navbatdagi
bosqichdamuayyandarajadashakllanganjamoafaollari (aktivi) jamoaa'zolari
oldigama'lumtalablarniqo‘yadi. Uchinchibosqichdaesajamoaumumiyholda
jamoaning har a'zosidanmuayyantarzdagifaoliyatniolibborishni talab qiladi.
So‘nggi (to‘rtinchi) bosqichdaesajamoaning har bira'zosio‘zoldigamustaqil
ravishdajamoamanfaatlariniifodaetuvchitalabniqo‘yishlayoqatigaegabo‘ladi.
Jamoagaqo‘yilayotgantalablarmazmunidagifarqjamoarivojlanishibosqichini
aniqlovchiyorqintashkiliyko‘rsatkichsanaladi. Jamoaningamaliyfaoliyati
mazmuni, jamoaa'zolariningjamoaoldidagijavobgarligi, ularo‘rtasidagiijodiy
hamkorlik, shuningdek, ularningxulq-atvoriaxloqiykamolotdarajalarini
ko‘rsatuvchimuhimbelgilarsifatidanamoyonbo‘ladi. Jamoanishakllantirishda
uninghayotinibelgilovchiichkijarayoniningmohiyatiniinobatgaolishzarur.
Jamoahayotiningbirinchibosqichidajamoafaoliningpaydobo‘lishiushbudavr
uchunxarakterlihodisadir. Jamoafaoli (aktivi) muayyanguruhningshunday
a'zolaridirki, ularjamoamanfaatigamuvofiqtarzda harakat qiladilar, o‗qituvchi
faoliyativatalabiganisbatanxayrixohlikbilanmunosabatdabo‘ladilar. Faollar
o‘qituvchiningyaqinyordamchilarisifatidaisholibboradilar. Jamoarivojlanishiningikkinchibosqichi. Ushbubosqichjamoafaoliningo‘qituvchi
talabiniqo‘llab-quvvatlashhamdao‘znavbatidauningo‘zibutalablarnijamoa
a'zolarizimmasigaqo‘yishibilantafsiflanadi. Endilikdao‘qituvchijamoadapaydo
bo‘lganva u bilanbog‘liqmuammo, masalalarniyolg‘izo‘zihalqilmaydi. Jamoa
faolibilanmaxsustarbiyaviyisholibborishorqalibuishgaunijalbetadi. Ushbu
bosqichdajamoahayotinitashkilqilishusulimurakkablashibboradi, ya'ni, jamoa
o‘z-o‘ziniboshqarishgao‘tadi. O‘quvchilaramaliyfaoliyatiningdoimiyravishda
murakkablashibborishimazkurdavriningmuhimxususiyatisanaladi. Ikkinchi
bosqichdajamoaningmuhimishlarinio‘quvchilartomonidanmustaqilrejalashtirilishi, tadbirlarnio‘tkazishgatiyyorgarlik, unio‘tkazishhamdafaoliyat
natijalarinimuhokamaqilishjamoafaoliyatiningijodiyxususyatkasbetishini
ko‘rsatuvchiomillarsanaladi. Jamoaningijobiyrivojlanishiuninga'zolaridamotiv
(raqbat)larningpaydobo‘lishi, ijodiyhamkorlikvao‘zaroyordammunosabatlariningtezsur'atlarbilanrivojlanishigaolibkeladi. Jamoadamustaqil
faoliyatningyuzagakelshidajamoafaoliningrolibeqiyosdir. Ammo jamoa
faoliningjamoaa'zolariorasidahurmatqozonaolishi, ularganamunabo‘lishi, o‘z
burchlarinianiqvapuxtabajarishihamdao‘zmavqelaridannoo‘rinfoydalanmasliklarijudamuhimdir. Bu o‘rindaA.S.Makarenkoningjamoafaoliga
nisbatan ―jamoavijdoni‖ deyaberganta'rifinieslabo‘tishjoizdir. Jamoafaoli
birmunchaimtiyozlar (huquqlar)gaegabo‘lsada, aynipaytdauningo‘ziga ham
oshirilgantalablarningqo‘yilishimaqsadgamuvofiqdir. Jamoaningrivojlanishibu
bosqichdato‘xtabqolishimumkinemas, chunkifaoliyatko‘rsatayotgankuch
jamoaningbirqismiginaxolos. Bordi-yu, jamoaningrivojlanishiushbubosqichda
to‘xtatibqolinsa, jamoafaoliningguruhningboshqaa'zolaribilanqarama-qarshi
qo‘yishxavflitug‘ilishimumkin. Bu bosqichdajamoaningbarchaa'zolarining
alohidafaollikko‘rsatishgaerishishlarizarursanaladi. Jamoarivojlanishining
uchinchibosqichi. Jamoafaliyatidabubosqichanchaginasermahsulhisoblanadi.
A.S.Makarenkoninganiqlashigako‘ra, budavrdabutunjamoa ―ayrimo‘zini
chetgaolibqoluvchi, injiqshaxs‖larga talab qo‘yaboshlaydi. Jamoaishigaushbu
bosqichdafaqatfaolginaemas, balkiuningbutuna'zolariqiziqadi. Jamoa
hayotidagiuchinchibosqich, ijtimoiyfikrmavjudligibilanifodalanadi. O‘qituvchi
mazkuryo‘nalishdamaqsadgamuvofiqvaizchilisholibborgansharoitdagina
ijtimoiyfikrnishakllantirishgaerishishimumkin. Shu maqsadda u yokibutadbir
rejasi, jamoaningbirgalikdagifaoliyativauninga'zolarixatti-harakatijamoabo‘lib
muhokamaqilinadi, turlimavzulardasuhbatlarvama'ruzalaruyushtiriladi,
o‘quvchilaro‘rtasidasamaraliaxborotvositalariyordamidaijtimoiy-g‘oyaviy,
axloqiy, estetik, ekologik, huquqiy, iqtisodiyvahokazobilimlarningtarg‘iboti
tashkiletiladi. O‘qituvchijamoaa'zolariningbirgalikdagifaoliyatinitashkiletar
ekan, jamoaa'zolariningijodiytajribasigahissaqo‘shishimkoniniberadigan
o‘zaromunosabatlarinishakllantirishgata'sirko‘rsatadiganshaklvametodlardan
foydalanadi. Jamoaning har bira'zosida, ijtimoiyahamiyatlifaoliyatnimaqsadga
muvofiqravishdatashkiletishko‘nikmasinihosilqilaolishijamoaa'zolariorasida
barqarorinsoniymunosabatlarningtarkibtopishigayordamberadi. Jamoada
barqarorinsoniymunosabatlarningyuzagakelishiningsababi — uninga'zolarini
ijobiy, madaniy-ma'rifiymazmungaegabo‘lganishlarnitashkiletishdafaol
ishtiroketishlaridir. Jamoarivojlanishininguchinchibosqichdako‘rsatibo‘tilgan
xususiyatlarshundandalolatberadiki, ushbubosqichdajamoafaoliginaemas, balki
jamoaning har bira'zosibir-birlariganisbatanaxloqiymazmundagitalablarni
qo‘yaboshlaydilar. Jamoarivojlanishiningto‘rtinchibosqichi. Bu bosqichuning
barchaa'zolarijamoaoldidaturganvazifalarasosidao‘z-o‘zlarigatalablarqo‘ya
olishlaribilantavsiflanadi. Shuni aytishjoizki, har birbosqichjamoaa'zolarining
o‘ziganisbatanmuayyan talab qo‘yishibilantavsiflanadi, ammo qo‘yilgan har bir
talab o‘zigaxosyo‘nalishi (masalano‘yindanumuminsoniyatbaxtiyo‘lida
kurashishigaintilisho‘rtasidagifarq) bilanajralibturadi. To‘rtinchibosqichjamoa
a'zolariningo‘ziganisbatanyuksakaxloqiytalablarqo‘yaolishlaribilan
ahamiyatlidir. Jamoaninghayotivafaoliyatimazmunijamoaa'zolarining har biri
uchunshaxsiyehtiyojgaaylanadi. Jamoadagitarbiyajarayonio‘z-o‘zini
tarbiyalashjarayonigaaylanadi. Biroqbuholatjamoaningmuayyanshaxsni
yanadarivojlantirishdagirolivao‘rninipasaytirmaydi. To‘rtinchibosqichda
amalgaoshiriladiganvazifalaranchamurakkabvamas'uliyatlidir. Mazkur
bosqichdajamoaoldigaistiqbolli, yuksakvamurakkabtalablarniqo‘yishuchun
mutlaqoqulaysharoityaratiladi. Bugungikundao‘qituvchi-olimlar (L.I.Nikovava
boshqalar) bolalarjamoasiningrivojlanishjarayoniningmohiyatinitahlilqilar
ekanlar, uniqo‘yidagiuchbosqichgabo‘ladilar: a) jamoanidastlabkijipslashtirish;
b) jamoanishakllantirishasosidauning har bira'zosini individual rivojlantirish; v)
jamoaningumumiyfaoliyatiniyo‘lgaqo‘yish. Jamoahayotidamuhimo‘rin
tutuvchi har birbosqichniajratibko‘rsatishyuqoridabayonetilganfikrlargazid
emas, balkishaxsningrivojlanishidajamoaningetakchiahamiyatinita'kidlaydi.
A.S.Makarenkojamoaa'zolario‗rtasidayuzagakeluvchimunosabatlariningichki
xususiyatlarigakattaahamiyatberganedi. Pedagogjamoadashakllanganeng
muhimquyidagibelgilarniajratibko‘rsatganedi: 1) major — doimiytetiklik,
o‘quvchilarningfaoliyat (harakat)gatayyorliklari; 2) o‘zjamoasiningqadriyatlari
mohiyatinitushunish, uninguchung‘ururlanishasosidao‘zqadr-qimmatini
anglash; 3) jamoaa'zolario‘rtasidagido‘stonabirlik; 4) jamoaning har bira'zosida
qarortopgando‘stonabirlik; 5) tarbiyali, ishchanharakatgayo‘llovchifaollik; 6)
hissiyotniboshqaraolishhamdamuloqotodobigaamalqilishko‘nikmasi. Jamoani
shakllantirishdajamoaa'zolarivaularningfaoliyatlarigaqo‘yiladigan yagona
talablarmuhimahamiyatkasbetadi. Yagona talab o‘quvchilarningdars
jarayonidagi, tanaffus, sinfdantashqariishlarvaqtidagi, shuningdek, jamoatjoylari
hamdaoiladagixulq-atvorqoidalarnio‘zichigaoladi. Puxtao‘ylabqo‘yilgan
talablartiziminingmuntazamamalgaoshirilishimaktabdamuayyantartibning
o‘rnatilishinita'minlaydi. O‘qituvchilartomonidanqo‘yilgantalablarquyidagi
sharoitlardaijobiynatijaberadi: 1. Qo‘yilayotgantalablaro‘quvchishaxsini
hurmatqilishtuyg‘usibilanuyg‘unlashganbo‘lishikerak. 2. Talablarmuayyan
maktabyokisinfdagimavjudsharoitnihisobgaolganholdaqo‘yilishilozim. 3.
Jamoaganisbatanqo‘yilayotgantalablaraniqbo‘lishilozim. 4. O‘quvchilarning
tashqiqiyofasi, kiyinishi, yurish-turishihamdamuomalasiganisbatan
qo‘yilayotgantalablar, ulardama'naviymadaniyatnishakllantirishgaxizmatqilishi
shart. O‘quvchiqo‘yilayotgantalablarhajmivatiziminibilibginaqolmasdan, talab
qo‘yishmetodikasini ham o‘zlashtiraolganbo‘lishikerak. O‖quvchilarjamoasiga
nisbatantalablarniqo‘yishmetodikasibolalarnitalablarmazmunibilan
tanishtirish, talablarningahamiyatinitushuntirish, tajribaorttirishhamda
o‘quvchilarfaoliyat, shuningdek, qo‘yilayotgantalablarningbajarilishqolatini
muntazamsuratdanazoratqilibturishdaniborat. O‘quvchilarnitalablarbilan
tanishtirishko‘pinchaumumiymajlislardaamalgaoshiriladi, bundata'lim
muassasasiningdirektoriyokio‘quvishlaribo‗yichadirektro‗rinbosariistiqbol
rejalarivaularniamalgaoshirishjarayonidagitalablarmazmunibilano‘uvchilarni
tanishtiradi. Batafsiltanishtirishayrimhollardaamaldako‘rsatish, keyinroqsinflar
bo‘yichasinfmajlislariyokimaxsussuxbatlarniuyushtirishasosidaamalga
oshiriladi.